Іконы беларускай рэвалюцыі: размова з мастачкай Ксішай Анёлавай

Ксенія Ангелава, творчая мянушка Ксіша Анёлава. Нарадзілася 12 верасня 1975 года ў Менску. У 1996 г. скончыла тэатральны факультэт Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў. Акторка, радыёвядучая, мастачка. Маці дваіх дзяцей. З 2011 года займаецца іканапісам. Працы Ксеніі і яе маці Алены Пятросавай упрыгожваюць храмы Беларусі, Украіны, Расеі, Грузіі, Францыі, Нямеччыны, Польшчы. З лістапада 2020 года малюе партрэты беларускіх палітзняволеных. Жыве ў Варшаве, працуе гідам у «Белым доме» паркава-палацавыга комплекса “Лазенкі Крулеўскія”.

— Ксіша, вы вучыліся на іканапісца, малявалі абразы і фрэскі для праваслаўных храмаў і нават рабілі мазаікі. А дзе знаходзяцца вашы творы?

— Сапраўды, я намалявала багата абразоў для беларускіх храмаў, адвучылася ў іканапіснай школе для гэтага. Мы з маёй светлай памяці маці, Пятросавай Аленай Юр’еўнай, разам рабілі мазаікі, фрэскі для цэркваў. Яна была архітэктарам, працавала з каменем, доўгі час як навуковец даследавала гісторыю архітэктуры Беларусі, а потым пачала рабіць мазаікі… Як яна гаварыла, усё жыццё да гэтага ішла. У нас з мамай быў цудоўны тандэм, які наўрад ці можна ўжо паўтарыць, і для мяне гэта было вялікім шчасцем, у тым ліку як для дачкі. Усе нашыя сумесныя працы для мяне — асаблівая памяць. Напрыклад, увесь фасад царквы ў Рубяжэвічах у нашых мазаіках. Гэта невялікая царква, пераробленая з гаспадарчай будыніны, якая стаіць на беразе рэчкі. Таксама нашыя работы ёсць у Ратамцы, Рубяжэвічах, Новай Мышы, Плісе, Шчарцы і іншых невялікіх сельскіх цэрквах. Тут, у Варшаве, я распісала капліцу пры ліцэі Станіслава Косткі. Многа абразоў я напісала на шыферы — тады яны добра вытрымліваюць знадворныя ўмовы захавання, іх можна выстаўляць на фасад. У пэўны час мы аказаліся персонамі нон грата на розных праваслаўных выстаўках, мерапрыемствах у Беларусі, бо трымаліся сваёй манеры пісьма, блізкай да лакальнай, беларускай, а не да маскоўскіх іканапісных трэндаў, якія лічыліся вартымі распаўсюджвання.

— Як адбілася на вашай творчасці беларуская рэвалюцыя 2020 года?

— Для мяне зараз творчасць — частка паўсядзённасці ў добрым сэнсе гэтага слова. Пасля падзеяў 2020 года я малявала, стварала ад трывогі, перажыванняў. Падзеі пабуджалі да дзеянняў (як у Паўля Тыліха: трэба нешта рабіць, бо інакш мы ўпадзём у роспач, адкуль няма выйсця). Творчасць для мяне — лек ад роспачы, бяссілля. Цяпер я стараюся працаваць кожны дзень, каб не спыніцца, не стаміцца. Можна сказаць, што завёўся нейкі рухавік, і гэтая з’ява мае характар не «спружыны», а больш доўгатрывалы патэнцыял. Да таго ж цяпер мой творчы настрой больш стабільны, мне нічога не пагражае, бо я знаходжуся ўжо ў бяспецы, у Польшчы.

— А вам пагражаў арышт у Беларусі?

— Непасрэдна мне не пагражалі, але шмат было званочкаў, і надышоў крытычны момант, калі стала ясна, што трэба ехаць, калі не хачу, каб мае дзеці (я ў іх адна) пазбавіліся маці. У Беларусі многа выпадкаў, калі дзяцей палітвязняў аддаюць у прытулак.

— Як вы пачалі пісаць партрэты беларускіх палітвязняў?

— Я пішу гэтыя партрэты, бо дала абяцанне, зарок перад Богам, і гэта другі такі зарок у маім жыцці.

Першы раз давала пасля пратэстаў 1996 года, калі з Акадэміі мастацтваў павыганялі таленавітых мастакоў, у тым ліку майго найлепшага сябра Яна Ціхановіча, таксама з палітычных прычын. Гэта былі першыя пратэсты супраць дзяржаўнага перавароту, які здзейсніў Лукашэнка, знішчыўшы парламенцкую рэспубліку ў Беларусі. Мастакоў тады моцна прынізілі, частка з’ехала, Ян неўзабаве памёр на выгнанні, а ягоны бацька, Генрых Ціхановіч, ад такой страты таксама хутка пакінуў гэты свет. Пасля гэтай першай хвалі рэпрэсій я вырашыла — Янка больш не можа маляваць, то буду маляваць я, бо я не толькі сябравала з ім, але і вучылася ў яго гэтай справе…

А другі раз я дала зарок «працягваць справу» пасля забойства Рамана Бандарэнкі ў 2020 годзе. Я нібы стала адчуваць адказнасць за ўсё, што адбываецца, каб усё гэта, што мы перажылі і зрабілі, не было дарма.

Мне здаецца, што сустрэча з нашымі палітвязнямі «вочы ў вочы» можа пакінуць глыбокае ўражанне на гледача. Мы чытаем, чуем звесткі пра нашых вязняў. Я спадзяюся, што калі чалавек бачыць партрэт, ён па-іншаму ўспрымае асобу на ім, бо нехта, малюючы, прапусціў «праз сябе» яго ці яе лёс і асобу. Малюючы, я спадзяюся, што спрацуе «ланцужок ад цябе-да-мяне-ад-мяне-да-цябе» і далей. І гэтыя ланцужкі вельмі чалавечыя, бо ёсць розніца — проста чытаць вачыма паэзію і бачыць, як нехта яе дэкламуе.

— Вам як мастачцы заўжды быў блізкі партрэт?

— Папраўдзе, я не партрэтыстка. Спачатку я пісала святых, абразы, а потым пачала пісаць партрэты, а не наадварот, чаму вельмі рада. Партрэтысты — гэта людзі, якія даволі дакладна пішуць сваіх герояў. Але ў мяне было трошку іншае бачанне канцэпцыі стварэння партрэтаў беларускіх палітвязняў, якія я пачала маляваць у 2020 годзе. Важным было тое, што я ў пэўны момант пазбавілася ўнутранага пачуцця «пісаць так, каб камусьці гэта падабалася», і мне стала лягчэй. Бо партрэты вязняў — гэта не зусім партрэты ў поўным сэнсе, гэта «іконы» беларускай рэвалюцыі… У іх прысутнічае вялікая доля мастацкай умоўнасці.

Яны не заўсёды падобныя да саміх палітвязняў — я іх не бачыла ўжывую, а пісала са здымкаў, якія знайшла ў інтэрнэце, часцей за ўсё гэта яшчэ і благія здымкі… І з гэтага зрабіць партрэт, падобны да арыгінала, досыць складана. Я б хацела, каб мне даравалі мае героі, хто сябе так не бачаць, як я іх намалявала… Так што мае партрэты — гэта мастацкі спосаб, у нейкім сэнсе авангард. Мая мэта — каб не забыліся пра іх, нагадваць пра іх любымі дасяжнымі сродкамі… Тут зусім іншыя мастацкія задачы. У гэтым сэнсе мне думаецца, што вельмі добра, што я, не быўшы партрэтысткай, пачала маляваць вязняў.

— Значыць, для вас маляванне ікон і партрэтаў палітвязняў — блізкія па сутнасці працэсы?

— Калі пішаш іконы, больш сочыш за сваім унутраным станам, пачуццямі, каб не самаразбурацца… І гэта вельмі падобна да таго, як я пішу палітвязняў — мне часам трэба памаўчаць, кудысьці не пайсці, заставацца ў пэўнай цноце, каб напісаць кагосьці. Такім чынам я раблюся іх невербальным голасам, тэхнічным сродкам перадачы іх слова, інтэнцый. У гэтым сэнсе мала чым адрозніваюцца працэсы.

— Як вы выбіраеце, каго намаляваць?

— Я чытаю агульную інфармацыю пра чалавека, у большасці выпадкаў гэта звесткі, якія падае праваабарончы цэнтр «Вясна». Я пільна сачу за інфармацыяй ад іх, бо яны па-ранейшаму працуюць у кожным горадзе. Часта я малюю вязняў пасля або перад іх судамі, у сувязі з нейкімі звесткамі, якія даходзяць да нас з-за таго боку мура… Яшчэ мне пішуць родныя палітвязняў, іх сябры — напрыклад, я кагосьці намалявала, але ў гэтай жа справе праходзяць яшчэ іншыя людзі, яны «падказваюць» мне такім чынам, каго намаляваць. Але часцей за ўсё я пішу рандомна, на нейкую сістэмнасць мяне не хапае… Для мяне няма больш або менш “важных” палітвязняў. Я выбіраю тых, да каго адчуваю эмпатыю, тут галоўную ролю грае чалавечы фактар… Мяне могуць уразіць вочы чалавека, ягоныя словы…. Не было ні разу, каб я кагосьці не хацела маляваць.

— Ці назіраеце вы за творчасцю іншых мастакоў пратэстнага руху?

— Так, канешне, але яна вельмі розная і не заўсёды ў мяне да яе добрае стаўленне. Напрыклад, гэтай зімой адбылася выстава ў Варшаве са стэндам з т.зв. “пакаяльнымі відэа”. Я гэтага не разумею, гэта нееэтычна, я не магла на гэта глядзець. Як і не разумею рэжысера Андрэя Курэйчыка, які здымае падзеі пра Акрэсціна, калі яшчэ зусім нічога са жніўня 2020 года ні ў турмах, ні ў краіне не змянілася, мы яшчэ жывем у моманце болю і траўмы. Мне незразумелы пасыл гэтых людзей. У мяне ён зусім іншы, і ён не грунтуецца на пустым хайпе.

— Ці адчуваеце вы сувязь з людзьмі, якіх малюеце?

— Уявіце, вось зусім нібыта чужы чалавек, але ты ведаеш, які ў яго колер вачэй, углядаешся ў іх, жывеш яго рысамі. Яны ўжо не чужыя для мяне… Я веру і адчуваю, што ў нас наладжваецца нейкая сувязь, нават на адлегласці.

— Каго вы намалявалі апошнім на гэты момант?

— Паўла Севярынца. Праўда, гэта ўжо трэці ягоны партрэт, які я стварыла, таму што… Павел — Чалавек… І ўжо больш за 1000 дзён ён за кратамі…

— Колькі вязняў вы ўжо намалявалі?

— Каля 500… Не паспяваю… У 2020-м, калі пачынала, іх было менш за 100, а цяпер 1,5 тысячы, і гэта толькі тыя, каго прызналі палітвязнямі вясноўцы. Іншыя аб’яднанні праваабаронцаў, напрыклад Dissidentby, гавораць пра больш як 1750 чалавек, а рэальна іх разы ў 3-4 больш, бо пра многіх мы проста не ведаем. Мноства людзей сядзіць не паводле «палітычных» артыкулаў, але з палітычных матываў, напрыклад «за эканоміку»…

— Ці ўдаецца ўбачыць тым, каго вы малюеце, свае партрэты?

— Мне важна, каб яны ведалі, што пра іх памятаюць, што іх малююць… Часам удаецца перадаць партрэт нават «туды»… Часта словы не даходзяць, не праходзяць цэнзуру, а мае партрэты здаюцца цэнзарам дзіцячымі малюнкамі, і іх прапускаюць. Партрэты малюю на шпалерах, яны менш за ўсё нагадваюць нешта палітычнае. Стыль іх напісання — адзін са спосабаў абысці перашкоды….

— Вы таму і выбралі такі матэрыял?

— Не толькі. Я адмовілася ад белага аркуша, каб нашыя вязні не запаміналіся на фоне шэрых дзвярэй з надпісам «Нормальное положение дверей закрытое», калі з іх выбіваюць «пакаянні» на камеру… Хочацца, каб мы іх памяталі на партрэтах шчаслівымі, без страху і болю ў вачах. Тым больш, мы ведаем, што іх за кратамі катуюць, умовы ўтрымання пастаянна пагаршаюцца, і яны дакладна выглядаюць іначай, чым на “датурэмных” здымках. Гэта робіць сведчанне пра іх праз партрэты эмацыйна вельмі цяжкім. Я выбрала шпалеры як матэрыял, бо ў турме не клеяць шпалераў, там манахромныя сцены — і гэта тое, чаго ім больш за ўсё хочацца пазбавіцца. Таму фон для іх партрэтаў — нейкая ўтульнасць, жыццё, фарбы, вясёлыя патэрны, усё, што з’яўляецца антытэзай да турэмнай шэрасці. Яны ж у турме ўсе бясколерныя… На малюнкі, якія я бачу «адтуль», без болю глядзець не магу. Работы Алеся Пушкіна, напрыклад, проста рвуць сэрца…

— Ці шмат вы маеце расходаў пры такім масавым напісанні партрэтаў?

— Мне такіх пытанняў ніхто не задае. Матэрыялы сапраўды расходуюцца хутка, і колькі іх ідзе, дакладна палічыць немагчыма. Часам, тыя ж шпалеры або папера для скрапбукінгу дастаецца бясплатна, і гэта вялікая радасць для мяне, але так не заўсёды. Таму, калі я іду, напрыклад, па хлеб, малако, то купляю таксама маркеры і іншыя матэрыялы: гэты артыкул выдаткаў упісаны ў мой сямейны бюджэт. Таму што гэта для мяне мой штодзённы хлеб… Я даўно не лічу сродкаў, каб раптам не пачаць шкадаваць.

— Чаму вам такая блізкая тэма палітвязняў? Гэта нешта асабістае?

— Мой прадзед Ярашэвіч Ніканор Казіміравіч таксама быў палітвязнем, ён знішчаны гэтай жа сістэмай… Забілі таксама ягонага бацьку і братоў… Мы нават не ведаем, дзе яны дакладна пахаваныя. Я проста не ў стане маўчаць, бо так нельга… Але я не ведаю, калі б у мяне ў сям’і не было прыкладу гэтага болю, ці хапіла б мне адвагі і мужнасці не маўчаць… Ужо 100 гадоў мы мучымся і маўчым. Назбіралася крытычная маса сямейнай гісторыі болю і пакут, на якую зверху яшчэ дадаліся падзеі ў Беларусі, а затым ва Украіне… Я ж зусім не мужны і не смелы чалавек… Але мая сям’я — прыклад трываласці і мужнасці, бо ў свой час іх пазбавілі асноўных правоў. Таму цяпер уся мая чалавечая і хрысціянская эмпатыя скіраваная ў гэтую плынь. Таксама тое, што я раблю і зрабіла — прыклад маім дзецям, яны бачаць, што гэта цэнтр жыцця сёння, а не проста тое, што непакоіць; што мая дзейнасць — гэта спосаб і прыклад, як рэагаваць на тое, што адбываецца.

— Як змянілася ваша жыццё, у тым ліку творчае, пасля 24 лютага 2022 года?

— Кардынальна. Я помню відэа доўгіх ланцугоў вайсковай тэхнікі ў Мачулішчах яшчэ да 24 лютага, тады я плакала, бо добра зразумела, што гэта ўжо не «вучэнні». Я не спала 24-га ўжо ў 5 раніцы, а на наступны дзень у Варшаве з’явіліся бежанцы. Потым думаць пра гэта ўсё не было калі, бо я валанцёрыла ад першага дня.

— Што гэта быў за досвед?

— Да вайны я працавала ў Вольскім цэнтры культуры ў Варшаве, у асноўным з беларускімі дзеткамі. Пасля пачатку вайны я пераканала там людзей, што зараз прыедуць жанчыны і дзеці з Украіны, і мы мусім з імі працаваць. Я размалявала там сцены, працавала нават ноччу, каб паспець. Памяшканні былі задзейнічаны для прыняцця бежанцаў з Украіны. Дапамагаючы ім, я «курсіравала» паміж чыгуначным вакзалам і гэтым цэнтрам. Кагосьці трэба было размясціць у Варшаве, камусьці дапамагчы паехаць далей, з кімсьці маляваць, размаўляць або проста слухаць, шукаць родных… Вельмі ўражальны досвед. На гэта я аддавала ўвесь свой час.

— Як вас успрымалі ўкраінцы, ведаючы, што вы беларуска?

— Па-рознаму. З асабістага досведу магу сказаць, шо тут, у Варшаве, ты можаш аддаць апошнюю кашулю, але ўсё роўна ты заўсёды застаешся чужым чалавекам, з краіны каторага ляцяць ракеты. Гэта варта ведаць і, калі ёсць унутраны рэсурс, не скардзіцца на адсутнасць малейшай удзячнасці і працягваць дапамогу. Я, дарэчы, малявала партрэты бежанцаў, яны паехалі на выставу і потым мне гэтыя партрэты ніхто не вярнуў, іх забралі людзі, на іх намаляваныя. Украінцы знаходзяцца ў моцнай траўме, і я праз гэта ім дарую і ўсё разумею. Дадам, што ў мяне ёсць многа сяброў ва Украіне, з якімі мы ў выдатных адносінах, падтрымліваем і разумеем адзін аднаго вельмі глыбока.

— Ці працягваеце вы гэтую дзейнасць цяпер?

— Так, але ўжо не ў такім аб’ёме. Я вучу ўкраінскіх і беларускіх дзетак маляваць. Працую таксама з найбольш уразлівай групай уцекачоў — дзецьмі цыганоў з Украіны, якія тут, ды і ў прынцыпе, мала інтэгруюцца ў грамадства. Часцей за ўсё гэтыя дзеці не ходзяць нават у школу.

— Пра што вы марыце?

— Вярнуцца дадому. Я бачыла карціны Шагала, Суціна, і мне знаёмая іх настальгія. Я дакладна ведаю, што заўсёды буду бачыць свой куточак з той, беларускай, прыродай, ён у мяне трансфармуецца ў мару. Мы вернемся. І я адразу буду маляваць усю гэтую прыгажосць — кветачкі, прыроду, фіранкі на вокнах, сяброў, ды ўсё што заўгодна. Але гэта пасля перамогі. Зараз я трошку «салдат» з мастацтвам у якасці зброі… Паеду тады на Нёман, буду шукаць белакапытнік, маляваць дубы, салаўя на дубе… Я чалавек-дрэва, моцна пускаю карані, і мне б сядзець на адным месцы, нікуды не ехаць. Я як той хобіт…

Мару, каб вайна ва Украіне хутчэй скончылася…

Мару таксама сустрэцца з тымі, каго малюю. Калі яны выйдуць, я іх зноў намалюю, але ўжо не па фота і па-іншаму. Я сабе ўяўляю гэта як нейкую зусім іншую галерэю з тымі ж людзьмі, толькі ўжо вольнымі.

— Гэта будуць партрэты на іншых шпалерах?

— Гэта будуць партрэты на белым аркушы, якія мы напоўнім радасцю і шчасцем.

Паглядзець працы Ксішы Анёлавай можна ў яе інстаграме.