Святар Аляксандр Коўш: калі палітыка асвячаецца крыжом
“Праваслаўная Царква, як і кожная іншая, не павінна служыць матэрыялам для палітычных і партыйных эксперыментаў”. Аўтар гэтых словаў, беларускі праваслаўны святар і выдатны царкоўны дзеяч Аляксандр Коўш, нарадзіўся ў 1884 г. менавіта перад часам вялікіх выпрабаванняў для Царквы і вялікіх палітычных эксперыментаў. Яго цярністы і складаны шлях сведчыць аб ісцінна хрысціянскім стаўленні да жыцця, ў якім ён змог спалучыць любоў да радзімы і служэнне Госпаду. Памяць яго не ўшанаваная належным чынам, і дай Бог, каб гэтая публікацыя дала штуршок яго ўшанаванню.
Аляксандр Коўш нарадзіўся ў вёсцы Верцялішкі (па іншых звестках, у вёсцы Рыдзялі Верцялішскай воласці) Гродзенскага павета ў праваслаўнай сялянскай сям’і. Усяго сям’я Коўш мела дзесяць дзяцей, але многія з іх памерлі яшчэ ў дзяцінстве. Гэты лёс мог напаткаць і маленькага Аляксандра — але Бог захаваў яго дзеля Сваёй справы.
Скончыў Свіслацкую настаўніцкую семінарыю ў 1904 г. Чатыры гады працаваў настаўнікам у мястэчку Дамачава Брэсцкага павета. Пераехаў у Люблін. Магчыма, на такое рашэнне маглі паўплываць цяжкія матэрыяльныя ўмовы, якія адчуваў малады настаўнік у пачатку сваёй кар’еры. У Любліне Аляксандр скончыў бухгалтарскія курсы, ўладкаваўся ў аддзяленне Рускага дзяржаўнага банку на пасаду канцылярскага чыноўніка і ў 1911 г. стаў рахунковым чыноўнікам другога разраду.
Напачатку Першай сусветнай вайны банкаўскае аддзяленне было эвакуіравана на ўсход. Аляксандр Коўш першапачаткова жыў у Маскве, потым у Разані, Славянску, Майкопе. Пасля цяжкага бежанскага жыцця і ўсіх рэвалюцыйных ліхалеццяў ён вырашае вярнуцца дамоў, на Гродзеншчыну, якая ў гэтыя часы ўжо стала паводле Рыжскага мірнага дагавора часткай тэрыторыі так званай Другой Рэчы Паспалітай.
Маральная дэградацыя і секулярызм, якія панавалі ў расійскім грамадстве часоў рэвалюцыі, прымушалі многіх бачыць у Царкве і хрысціянстве апошні паратунак. Епіскапам Гродзенскім Уладзімірам (Ціханіцкім) Аляксандр Коўш быў рукапаложаны ў сан святара ў 1921 г.
З пачатку 1920-х гг. у праваслаўных рэгіёнах Польшчы пачалі праводзіцца акцыі рэвіндыкацыі і рэдукцыі (перадачы часткі маёмасці Праваслаўнай Царквы Каталіцкай Царкве). Ня маючы пашпарта, многія святары былі дэпартаваныя польскімі уладамі ў СССР, дзе пасля сталі ахвярамі сталінскіх рэпрэсій.
14 чэрвеня 1922 г. на саборы епіскапаў у Варшаве мітрапаліт Георгій (Ярашэўскі) абвясціў аб стварэнні Польскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы. З гэтага часу Царква паступова палітызавалася, улады пачалі актыўна выкарыстоўваць яе ў якасці сродка асіміляцыі ўсходнеславянскага насельніцтва краіны.
Знаёмства з беларускімі палітыкамі прадвызначыла далейшы лёс святара. У Вільні пачаў стварацца Беларускі кааператыўны банк, Аляксандру Каўшу як спецыялісту ў банкаўскай сферы была прапанаваная пасада бухгалтара. Таксама Аляксандр Коўш не пакідаў царкоўнага служэння: яму быў перададзены занядбаны прыход у віленскім прадмесці Шніпішкі, дзе ён за некалькі месяцаў аднавіў і адрэмантаваў прыходскі храм. Пачаў выкладаць Закон Божы для навучэнцаў Віленскай беларускай гімназіі. У сваіх казанях святар заклікаў сялянаў змагацца за свае правы, не забываць родную мову, адчыняць беларускія школы і супрацьстаяць паланізацыі.
У 1926 г. у Вільні Коўш стаў адным са стваральнікаў Беларускага дабрадзейнага таварыства, якое займалася матэрыяльнай апекай незаможных і абяздоленых, а таксама з’яўляўся адным з заснавальнікаў прафесiйнага Саюза беларускiх настаўнiкаў. Арыштаваны ў сувязі з дзейнасцю Беларускай сялянска-работніцкай грамады. Некаторы час сядзеў у віленскай турме Лукішкі. Затым разам з астатнімі дзеячамі БСРГ быў этапаваны ўглыб Польшчы — ў турму Вронкі. У вагоне цягніка разам са святаром апынуўся вядомы беларускі палітык Сымон Рак-Міхайлоўскі. Аляксандра Каўша вызваляюць пад заклад да выраку суда. У 1928 г. апраўданы польскімі ўладамі. Ён вяртаецца ў Вільню, дзе і працягне сваю грамадска-царкоўную справу.
Аляксандр Коўш разам з Радаславам Астроўскім, тагачасным дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі, звярнуліся да мітрапаліта Варшаўскага Дыянісія (Валядзінскага) з просьбаю наконт асобнага беларускага прыхода. Мітрапаліт даў дазвол епархіяльным уладам на яго стварэнне, але Віленскі архіепіскап Феадосій (Феадосіеў) паставіўся да гэтага даволі скептычна.
1 верасня 1928 г. пачаў выходзіць «царкоўна-народны» двухтыднёвік «Беларуская зарніца». У гэты час Аляксандр Коўш збліжаецца з групай Вячаслава Багдановіча, якая выступае супраць палітызацыі Царквы і аўтакефаліі. Багдановіч, нягледзячы на ідэйныя разыходжанні, вельмі добра адклікаўся аб святары і падкрэсліваў, што ведае яго як чалавека “дзельнага, працавітага і беражлівага”.
“Справа ўпарадкавання Праваслаўнай Царквы з’яўляецца правам выключна саборнага розуму і нашага праваслаўнага сумлення”, — пісаў святар у сваім першым праграмным артыкуле. У часопісе акрамя ўласных артыкулаў Аляксандра Каўша таксама змяшчаліся нарысы, прысвечаныя гісторыі Царквы, павучальныя апавяданні для моладзі, афіцыйныя дакументы мітраполіі і пераклады (напрыклад, на беларускую мову быў перакладзены твор Бярдзяева «Царства Божае і царства кесара»). Усяго выйшла 13 нумароў «Беларускай зарніцы». Праз год часопіс «Беларуская зарніца», верагодна з-за фінансавых цяжкасцяў, перастаў выдавацца, пакінуўшы значны след у заходнебеларускім культурным жыцці як трэцяе беларускамоўнае праваслаўнае выданне.
У 1930 г. Аляксандр Коўш стаў віцэ-старшынёй Цэнтральнага беларускага праваслаўнага камітэта, мэтай якога было аб’яднаць намаганні праваслаўных беларусаў у барацьбе супраць паланізацыі Праваслаўнай Царквы ў Польшчы. Некаторыя праекты беларускага руху, у тым ліку і БСРГ, прафінансавала метадысцкая Царква. Верагодна, Коўш пазнаёміўся з некаторымі метадыстамі і згадзіўся прыняць удзел, разам з А. Луцкевічам і Р. Астроўскім, у перакладзе Бібліі на беларускую мову. Магчыма, частка перакладу вядомага гельсінгфорскага беларускамоўнага выдання Новага Запавету 1931 г. належыць якраз-такі пяру айца Аляксандра.
У 1932 г. віленскія духоўныя ўлады перавялі Аляксандра Каўша ў вёску Норыца Пастаўскага павета, дзе ён стаў настаяцелем мясцовай царквы. Фактычна гэта была высылка. На сваім новым месцы службы Аляксандр Коўш не мог займацца ані грамадскай, ані выдавецкай справай, але, як і раней, прамаўляў казані па-беларуску і стварыў царкоўны хор, які спяваў беларускія духоўныя песні. Гэта прыйшлося не даспадобы польскай адміністрацыі, і ён быў вымушаны пераехаць у вёску Кастыкі Вілейскага павета. У 1937 г. вяртаецца ў Вільню, служыць у Мікалаеўскай царкве. Ужо ў савецкай Літве працуе галоўным бухгалтарам Літоўскага дзяржаўнага банка, разам з вядомым ксяндзом Адамам Станкевічам кіруе беларускай секцыяй Чырвонага Крыжа. У 1941 г. Аляксандр Коўш пераязджае ў Менск, дзе працуе у выдавецкім аддзеле мясцовай епархіі. Потым атрымлівае прыход у вёсцы Плешчаніцы Лагойскага раёну, які фактычна аднавіў з нуля.
Насуперак загаду нямецкай адміністрацыі Аляксандр Коўш таемна хрысціў і вянчаў габрэяў, рызыкуючы сваім жыццём. За гэта ён быў арыштаваны гестапа і, верагодна, расстраляны ў менскай турме. Ужо пасля вайны, у асяроддзі беларускай эміграцыі, з’явяцца іншыя версіі гібелі А. Каўша. Гісторык Іван Касяк і Святаслаў Коўш, сын святара, выкажуць думку, што прычынай забойства айца Аляксандра быў правакацыйны данос, створаны антыбеларускімі сіламі яшчэ ў Вільні і перададзены немцам. У любым выпадку сканчэнне яго лёсу вельмі падобна да пакутніцкага.
Айцец Аляксандр пакінуў пасля сябе сына, таксама праваслаўнага святара, Святаслава і дачку Зою, якая ўдзельнічала ў беларускім руху — Беларускім студэнцкім саюзе.
Жыццёвы прыклад айца Аляксандра падводзіць нас да роздумаў аб агульных правілах, якімі павінны карыстацца вернік, каб прайсці праз спакусы палітычных выпрабаванняў, у якіх і зараз жыве беларуская Царква. Давайце паразважаем над гэтым.
Гісторыя ведала як часы, калі палітыка была вышэй за Царкву, так і часы, калі Царква зрошчвалася з палітыкай. І тое і іншае аднолькава несумяшчальна з хрысціянствам, бо Хрыстос казаў: “Аддайце Богу Богава, а кесару — кесарава”. Адказваючы на пытанне аб падатках, Хрыстос трымаў у руцэ манету з выявай імператара. Калі глядзець на евангельскі тэкст, то Ён даслоўна называе яго выяву іконай. Імператар лічыўся тады адным з багоў язычніцкага пантэону. Габрэі ж былі пад рымскім пратэктаратам. З такога кантэксту вынікае больш глыбокі сэнс Хрыстовых слоў: “Калі вы можаце, рабіце так, каб нават імператар, што лічыць сябе богам і мае адпаведную ікону, атрымаў толькі палітычную пашану, а Бог нават ў стане палітычнай знявагі меў Божую”. Паміж такімі Сцылай і Харыбдай мы і існуем здаўна. Напрыклад, калі А. Лукашэнка казаў з трыбуны аб тым, што калі не будзе яго, то мы “не будзем ведаць, на каго маліцца”, хрысціяне кажуць, што маюць іншую, акрамя палітычнай, надзею і ўспамінаюць словы псалмапеўца: ”Гасподзь — Пастыр мой; я не буду мець ніякай нястачы”. Сапраўды, Царква ўплеценая ў грамадства дзіўным чынам: яна існуе ўнутры грамадства як яго частка, але дзейнічае па сваіх асобных правілах. Напісанае ў II стагоддзі “Пасланне да Дыягнета”, апісваючы хрысціян таго часу, паказвае гэтую ўласцівасць на дыхатамічных прыкладах:
“Яны жывуць у сваёй роднай краіне, але як іншаземцы; выконваюць усе грамадзянскія абавязкі і нясуць усе павіннасці, аднак падвяргаюцца выпрабаванням, быццам прышэльцы. Для іх усякая чужына — айчына і ўсякая айчына — чужына. Як і ўсе, яны ўступаюць у шлюб, нараджаюць дзяцей, толькі не кідаюць тых, каго нарадзілі. Іх аб’ядноўвае агульная вячэра, але не агульны ложак. Яны жывуць у плоці, але не паводле законаў плоці. Знаходзяць на зямлі, але грамадзяне неба. Падпарадкоўваюцца ўсталяваным законам, але сваім ладам жыцця пераважаюць гэтыя законы. Яны ўсіх любяць, і іх усе пераследуюць. Не ведаючы іх, іх асуджаюць. Іх забіваюць — а яны ў смерці знаходзяць жыццё. Яны бедныя — але многіх узбагачаюць. Усяго пазбаўлены — і ўсё маюць з лішкам. Іх ганьбуюць, а яны ў ганьбе знаходзяць славу […]; на іх паклёпнічаюць, а яны аказваюцца чыстыя. Іх праклінаюць, а яны бласлаўляюць. […] Словам, што ў целе душа, то ў свеце — хрысціяне. Як душа распаўсюджана па ўсіх членах цела, так хрысціяне — па ўсіх гарадах свету. Хрысціян пераследуюць, і, тым не менш, з кожным днём іх становіцца ўсё болей”.
Як бачым, хрысціянства — гэта не тапорны ідыятызм (у старажытнагрэцкім разуменні слова). Важныя палітычныя пытанні ставяцца і вырашаюцца, толькі на іншым ўзроўні. Дагэтуль палітыка заўсёды была бруднай справай. Пасля забойства Авеля Каін сыходзіць і стварае горад, каб аддзяліцца ад знешняга сусвету, які стаў для яго небяспечны. Нават само слова палітыка мае паходжанне ад грэчаскага “поліс” — горад. Рымскі імперскі свет трымаўся на забойстве Цэзара. Судзячы Хрыста, Пілат дэманстратыўна мыў рукі. І пасля ў гісторыі свецкія дзяржавы ўтвараліся пасля гвалту грамадзянскіх войн і рэвалюцый. Але паводле блажэннага Аўгусціна існуюць два гарады — чалавечы і Божы, і паміж імі ёсць адрозненне: у другім палітыка не забруджваецца ахвярамі, але асвячаецца крыжом, і наша місія — заўжды цвяроза ацэньваць кошт палітычных новаўтварэнняў у чалавечым градзе, мець розум, каб адрозніць 30 срэбраннікаў ад адной лепты, падатак Кесару ад пашаны Богу.
Надзея Свіргуль
