Размова з Ігарам Івановым, удзельнікам Хрысціянскай Візіі: “трэба распакаваць валізы і ўжо сёньня пачынаць жыць там, дзе мы апынуліся”.

Ігар Іваноў – удзельнік Хрысьціянскай Візіі ад 2020 года, грэка-каталік, дырэктар і заснавальнік лёнданскага выдавецтва “Скарына”, рэдактар, перакладнік, выдавец, грамадзкі актывіст, дзяяч беларускай дыяспары і вялянтэр у Скарынаўскай бібліятэцы ў Лёндане. Жыве ў эміграцыі больш за 20 гадоў.

Хрысьціянская Візія (ХВ): Мы табой хацелі пагаварыць пра сучасную трансфармацыю хрысьціянства і грамадзтва ў эпоху лічбавізацыі. Тэхналогіі вельмі моцна памянялі сьвет, нават сьвядомасьць людзей і тое, як яны ўспрымаюць інфармацыю. Цяпер кожны можа мець доступ да вялікай аўдыторыі без асаблівай адказнасьці. Пытаньні адказнасьці за тое, што гаворыцца публічна, сталі больш размытымі.

Штучны інтэлект — цікавы выклік для хрысьціянскай супольнасці. Я працую з студэнтамі і бачу, што іх стасункі зь інфармацыяй зьмяняюцца надзвычай хутка. Камфортны тут і цяпер доступ — галоўны крытэрый, які вызначае іх узаемадзеяньне з крыніцамі інфармацыі. Я ў вольны час раблю сайт для сябра-багаслова і нядаўна меў цікавы досьвед: дыякан з ЗША напісаў, што шукае пэўны артыкул гэтага аўтара і ня можа знайсьці яго на сайце. Назва выглядала вельмі падобна на тое, што мой сябра мог напісаць, але, далібог, я ня мог яго прыгадаць: на сайце — далёка за сотню тэкстаў, створаных на працягу дваццаці гадоў. Пачалі мы разьбірацца, і аказалася, што той дыякан карыстаецца ChatGPT, які — прынамсі, цяпер — ня грэбуе галюцынацыямі, калі нечага ня ведае напэўна. Што гэта значыць для хрысьціянскай супольнасьці, што кожны можа атрымліваць дастаткова кампэтэнтныя адказы ад ШІ, весьці зь ім дыялёг, атрымліваць суцяшэньне і разьбірацца ў праблемах?

Гэта падводзіць мяне да думкі пра служэньне як хрысьціянскі спосаб існаваньня ў гэтым сьвеце. Усё астатняе тэхналёгіі вялікіх карпарацыяў зробяць лепш ужо сёньня: напішуць казаньні, праінфармуюць, суцешаць.

І той жа час, нам можа здавацца, што адбываецца рэвалюцыя, якая зьмяняе свет, якой ніколі не здаралася яшчэ. Але ў пэўным сэнсе такія перамены адбываліся і раней, пастаянна. Улада заўсёды панікавала ад таго, што нехта прыйшоў і сказаў тое, што ёй не падабаецца. Раней былі вандроўнікі, камэдыянты, якія вандравалі зь вёскі да вёскі, разносілі цікавыя ідэі, цікавыя хваробы, у цэлым — рабілі жыцьцё цікавым. Такім чынам, пытаньне аўтарытэту заўсёды стаяла, прынамсі, некалькі апошніх стагодзьдзяў.

ХВ: Калі здарылася рэвалюцыя кнігадрукаваньня, здарылася рэвалюцыя ў царкве — Рэфармацыя. А зараз ўжо ўвогуле няма манаполіі царквы на інфармацыю і на доступ да масавай аўдыторыі. Свет стаў больш сэкулярызаваным, і ў той жа час зьменшылася прастора цэнзуры і кантролю. Ці  магчыма царкве рабіць трансфармацыю формаў узаемадзеяньня — не толькі літургічнага?

З таго, што я назіраю ў сваім жыцьці і ў жыцьці людзей тут у Вялікабрытаніі, у хрысьціянства цяпер зьявіліся такія канкурэнты, пра якія 20-30 гадоў таму мы не маглі б і падумаць. Раней не было столькі вонкавай культуры, якая забірае ад нас час, высілкі і людзей. Сіла, зь якой гэтыя зьявы дзейнічаюць, павялічылася шматкроць. Калі пайсьці ў супэрмаркет, то там больш за ўсё людзей менавіта ў нядзелю. Не таму, што людзі наўмысна ідуць, бо яны анты-хрысьціяне, а таму што яны працуюць ці занятыя нейкім іншым чынам у суботу. Цяпер як ніколі шмат людзей працуюць “на пана”, не на сваім падворку. Працуюць багата гадзінаў і толькі нядзеля застаецца трошкі цішэйшая. Многім, каб жыць у горадзе, прыходзіцца шмат працаваць: з панядзелка па пятніцу плюс у суботу — на другой працы. Такім чынам, у людзей застаецца адзіны вольны дзень, калі ім трэба адпачыць, сабрацца думкамі, накарміць сям’ю, сплянаваць наступны тыдзень. І яны ідуць у краму. А з гэтым спрачацца немагчыма: зьпіраміды Маслоў вынікае, што падставовыя патрэбы заўсёды перамогуць больш высокія. Рэлігійныя патрэбы — не падставовыя. Як аказваецца, бязь веры можна жыць, а вось без вады і ежы — не. Чалавеку патрэбныя таксама цяпло і бясьпека.

Тыя хрысціянскія супольнасьці выжываюць, якія або адаптаваліся да новага асэнсаваньня гэтага сьвету, таго, чым зьяўляецца чалавек сёньня, або катэгарычна адмаўляюць новую рэчаісьнасьць і супрацьстаяць новым выклікам сучаснасьці. Апошні варыянт хрысьціянства мне нецікавы, бо ён збудаваны на супрацьстаяньні. 

Калі я заходжу ў царкву, мае вочы заўсёды шукаюць знаку інклюзыўнасьці, што мы ўсіх запрашаем: знакаў “All are welcome” ці “Inclusive Church”. І гэта — не ідэалягічнае змаганьне, а пошук бясьпечнай прасторы.

Я ў хрысьціянстве  шукаю таксама бясьпекі. І гэта ня новая рэч, бо хрысьціянства заўсёды было прытулкам для людзей розных спосабаў жыцьця і для людзей на ўзбоччы. Хто толькі не хаваўся ў кляштарах і манастырах, хто толькі не знаходзіў сябе ў сьвятарстве. Многія хрысьціянскія цэрквы былі прытулкам бяспекі для мігрантаў. А ўспомніць прыклад Беларусі 2020 года — Чырвоны касцёл і катэдру ў Менску. Таму хрысьціянаў часам і пераследавалі, бо хрысьціянства было адкрытым на самыя розныя праявы чалавецкасьці.

Усведамленьне хрысьціянамі неабходнасьці пераменаў прыйшло ўжо даўно – спачатку на захадзе, а цяпер і па ўсім свеце. Калі нейкая царква нічога не робіць, то яна ўжо спазьнілася. Cупольнасьці, якія сябе не трасфармавалі, ужо мёртвыя: ім няма чаго сказаць гэтаму новаму сьвету, у якім яны жывуць.

ХВ: У Лёндане мне было цікава назіраць, як ва ўніяцкім асяродку будуецца літургічнае жыцьцё: у суботу вечарам можа быць адслужаная нядзельная літургія, бо ў нядзелю мала хто можа дабрацца туды: нават кансэрватыўныя варыянты хрысьціянства, калі ў меншасьці, могуць быць гнуткімі. Царкоўнае жыцьцё можа залежыць ад людзей і ўлічваць іх патрэбы і акалічнасьці. А вось царквы большасьці часта дазваляюць сабе зашмат і дзейнічаюць з пазыцыі сілы.

З гісторыі мы ведаем, што беларускае хрысьціянства было збольшага вельмі кансэрватыўным. Невыпадкова Каталіцкую Царкву ў Рэчы Паспалітай Папы хвалілі як верную і шчодрую дачку: яна высылала шмат грошай у Ватыкан. Цяперашні кансэрватызм у цэрквах Беларусі невыпадковы, але ён ня столькі багаслоўскі, а сацыяльны кансэрватызм.

ХВ: Чаму, як ты думаеш?

Так склалася гістарычна. Ёсьць рэчы, якія мы ня самі выбралі, а вырасьлі ў іх. Усе мы радуемся беларускай шматкафэсійнасці, але ж яна насычаная неасэнсаванымі і непрагаворанымі яшчэ добра канфліктамі. А канфлікты не пакідаюць прасторы для спакойнай багаслоўскай рэфлексіі і стварэньня структураў, дзе яна б магла адбывацца.

ХВ: Можна сказаць, што гэта традыцыя супрацьстаяньня.

Так, і гэта не наўмысна кімсьці зроблена. Людзі не выбіралі. Было столькі цікавых людзей, але іх жыцьці праходзілі праз такія траўматычныя падзеі, што прасторы спыніцца, думаць і пісаць проста не заставалася. Трэба было спрачацца, ратавацца, выжываць. Можа таму беларускае хрысьціянства менавіта такое — сацыяльна кансэрватыўнае.

ХВ: Пры такой традыцыйнасці і моцным культурным разломе, калі кожны бок канфэсійнай разнастайнасьці зацята супрацьстаіць усяму іншаму, цікава куды павернецца гісторыя.

Гісторыю немагчыма прадказаць. Хацелася б спадзявацца, што будуць нейкія прароцкія прарывы, якія будуць зьяўляцца на нізавым узроўні, на ўзроўні супольнасьцяў. Невыпадкова ў сучаснай Беларускай Праваслаўнай Царкве ўсё вырасла з брацтваў і сястрыцтваў 1990-х гадоў — і самае цікавае, і самае страшнае. І з моладзевых супольнасьцяў у Рыма-каталіцкай Царкве прыходзіла жыцьцё і моцная энэргія. Трывалыя перамены пачынаюцца з самых нізоў.

ХВ: Падобнае жывое я бачыла ў польскім праваслаўі, хаць там таксама хапае траўмаў супрацьстаяньня. Мы з табой разам глядзелі фільм “Канклаў”¹. Я тады сказала, што для мяне гэты фільм — на адзін раз, ажыятаж да яго інсьпіраваны эфэктам падглядваньня ў замочную скважыну. У фільме зроблены пасыл інклюзыўнасьці: да жанчынаў, людзей розных культураў і да ЛГБТК+ людзей. Як ты думаеш, гэта зроблена з надзеяй, правакацыяй, або канстатацыяй непазбежнасьці працэсаў у грамадзтве і Царкве.

Гэты фільм працягвае добрую традыцыю фільмаў пра Каталіцкую Царкву, прынамсі, у англасаксонскім кантэксьце: людзі, якія нібыта звонку, знаходзяць сэнс у хрысьціянстве і ў сваёй веры. У гэтым фільме пайшла трошкі адметная актава — пра Ватыкан. Але сэнтымэнт той самы: Бог адкрываецца там, дзе, здавалася б, ёсьць толькі сьцяна. Ёсьць раман Іўлена Ўо “Вяртаньне ў Брайдзхэд” і цудоўны сэрыял (галівудзкі фільм — менш удалы) зьняты па ім, які выдатна перадае гэтую англасаксонскую прагу да веры і пра каталіцтва ў прыватнасьці, якія становяцца прытулкам і паратункам для людзей, якія па той ці іншай прычыне ня ўпісваюцца ў рамкі нармальнасьці. Кніга — добры інтэрпэтацыйны ключ да поўных імклівых і неверагодных падзеяў “Канклаву”.

ХВ: А што ты можаш сказаць пра прыняцце людзей ЛГБТК+²?

Хрысьціянства неаднароднае, як і цэрквы. Найбліжэйшая да мяне парафія — англіканская. Супольнасьць прадала свой вельмі прыгожы будынак царквы сьвятога Барнабы, там цяпер кватэры. І набыла палову офіснага будынку на цэнтральнай вульцы ў нашым раёне. Гэта заможная і актыўная царква.

Яны ня кажуць: “All are welcome” (запрашаем усіх). Іх пасыл перадусім — пра Праўду, што Ісус памёр за цябе, што вера цябе вызваліць. І вось такая царква мне нецікавая, бо гэтая праўда — ужо загадзя падрыхтаваная для мяне, там няма месца для аднойдзеньня Праўды разам і для майго голасу ў гэтым пошуку.

Іншыя англіканскія супольнасьці вызначаюць сябе як інклюзіўныя цэрквы. У іх разуменьні мясцовая парафія служыць усім навокал: і хрысьцяінам, і іншаверцам, і няверуючым — царква без бар’ераў. І яна мае сваю — хрысьціянскую — веру, традыцыю і разуменьне інклюзыўнага служэньня. Такое хрысьціянства мне адгукаецца. 

Ёсьць і іншыя мадэлі. Сама ЛГБТК+ супольнасьць стварае ўласныя цэрквы, напр. Мэтрапалітальную царкву⁴. Яна выйшла з пратэстанцкай традыцыі, была створаная ў Амерыцы квір-людзьмі як адказ на патрэбы людзей веры ў квір-супольнасьці. Варта паглядзець сэрыял “Анёлы ў Амэрыцы”, які пачынаецца з малітвы пахаваньня ў Мэтрапалітальнай царкве, дзе ўсё вывернута навонкі ў параўнаньні з традыцыйным, знаёмым нам хрысьціянствам. І вось гэтае нетрадыцыйнае хрысьціянства трымаецца на Прыняцьці.

ХВ: Калі казаць пра Каталіцкую і Праваслаўную Цэрквы ў Беларусі, якія ты бачыш магчымасці  для інклюзіўнасьці?

Той факт, што большасьць хрысьціянскіх актывістаў і духавенства ў 2019-20 гг. байкатавалі збор подпісаў за крыміналізацыю ЛГБТК+ супольнасці ў Беларусі, давала мне надзею. Адасобленасьць літаральна некалькіх прадстаўнікоў духавенства, якія купіліся на антыгейскую гістэрыю, ад рэшты хрысьціянскай супольнасьці, якая ціха адмаўлялася штосьці рабіць у гэтым кірунку, немагчыма было не заўважыць. Калі б ня здарыўся 2020-ы год, то было б толькі пытаньне часу, калі квір-людзі сталі б заўважнымі ў цэрквах.

ХВ: Што б ты сказаў людзям, якія лічаць, што чалавек сабе нешта прыдумаў, што ён/яна гей/лесьбіянка, што, маўляў, яны прыдумалі сабе нешта, і вось прымайце іх так.

Гэта немагчыма прыдумаць, бо ніхто добраахвотна не пагодзіцца на пакуты, якія нясе інтэрналізаваная гамафобія, на жах, які адчуваюць квір-людзі ў гамафобным грамадзтве.

Гэта нерэальна, каб чалавек выбраў “гомасэксуальны лад жыцьця”, таму што гэта занадта балюча. Гэтае жыцьцё замяшана на паралізуючым страху, пастаянным стрэсе і бясконцым сораме.

Такое можна вытрымаць толькі для выжываньня ў канцлягеры, не для нармальнага жыцьця. Тое, што ў кожным грамадзтве ёсьць невялікі, але стабільны адсотак квір-людзей, сьведчыць пра тое, што негэтэрасэксуальная арыентацыя — мінарытарная норма.

ХВ: Вельмі хочацца цябе распытаць пра твой досвед стасункаў з айцом Аляксандрам Надсанам. Што ў цябе ад яго засталося?

Упершыню я пабачыў яго ў Менску, калі ён служыў на Кальварыі ў адзін з сваіх прыездаў у Беларусь. Я быў маладым хрысціянінам-канвэртытам, уражаны тым, што прыехаў грэка-каталіцкі сьвятар зь Лёндану. Потым мы перапісваліся – мяне цікавіла выдавецкая справа, і я надрукаваў ягоны Акафіст да Багародзіцы. Пазьней ён запрасіў мяне вучыцца ў Вялікабрытаніі. 

Мяне ўражвала, што ў сваіх казаньнях ён пастаянна падкрэсліваў, што Бог даў усім нам годнасьць. Мы ўсе, як стварэньні Божыя, маем такую годнасьць, якую ніхто не можа ў нас адняць.

Айцец Аляксандр часта звяртаўся да гэтай думкі. І гэта для мяне заўсёды гучала, як сваё жыцьцё нельга змарнаваць, чужое жыцьцё ня можна змарнаваць, і сваё месца ў гэтым жыцьці трэба знайсьці. І нашае сумленьне — фактар, які нам дапамагае гэтую годнасьць рэалізаваць у гэтым жыцьці. Я вельмі ўдзячны а. Аляксандру за тое, што ён не падавіў майго сумленьня. Тут трэба разумець, што ў каталіцкай традыцыі сумленьне — гэта тое, праз што нам прамаўляе Бог, гэта адзін з шляхоў, празь якія мы чуем Бога. Як толькі я патрапіў у сьвет, дзе я мог сябе дасьледваць, як толькі я дазволіў свайму сумленьню раскрывацца бязь нейкіх прымусаў, для мяне стала ўсё складацца ў пазл: я не магу змарнаваць свайго жыцьця, я не павінен падманваць сябе і іншых людзей, нават калі іншыя людзі маюць на мяне іншыя пляны.

У мяне быў няпросты досьвед суіснаваньня зь іншымі беларускімі студэнтамі, але я не сутыкаўся з гамафобіяй. Больш затое, я ніколі не сутыкаўся з тым, каб яны хоць штосьці сказалі мне пра маю гомасэксуальнасьць, хоць я цяпер разумею, што яны ўсе ведалі пра яе. Для мяне гэта было ўрокам на будучыню, што людзі цябе не будуць наўмысна тапіць. У Беларусі, калі я гадаваўся, было прынята выказаць, навучыць, сказаць: “Давай я табе дапамагу сябе зразумець”. А аказалася, што беларусы па-за Беларусьсю вельмі хутка адаптуюцца да зусім іншага стылю жыцьця і дазваляюць іншаму чалавеку гадамі сябе дасьледаваць. Я ўдзячны айцу Аляксандру, што, можа быць, несьвядома, ён даў мне магчымасьць сябе даследаваць, а потым прыняць рашэньне, якое яго параніла: я меўся скончыць сваё навучаньне ў Рыме, у мяне быў квіток у адзін канец, і за тыдзень да вылета я сказаў яму, што я не лячу, што ня буду вучыцца ў Грэцкім коледжы⁵ і ня буду святаром, бо гэта было б жыцьцё ў падмане. Мы мусілі з а. Аляксандрам у пэўным сэнсе разыйсьціся. Нашыя адносіны сталі паляпшацца ўжо напрыканцы ягонага жыцьця. Я зноў стаў гасьціць у “беларускай вёсцы” ў Лёндане і хадзіць у царкву там.

ХВ: Раскажы самы класны выпадак, любімы эпізод з айцом Надсанам.

Адзін з прыемных успамінаў — гэта нядзеля раніцы. Мы ў студэнцкай хаце гатавалі вячэру ад панядзелка да пятніцы, а ў нядзелю айцец гатаваў абед для ўсіх нас, і пасьля літургіі ўсе студэнты і госьці запрашаліся на абед. Гатаваў а. Аляксандр з самай раніцы — перад ютраняй. Вось у гэтую звычку і я ўвайшоў — прачынацца рана ў нядзелю. Прыкладна гадзіну мы разам гатавалі, ён — галоўную страву, я — нейкія закускі, а таксама мыў за ім посуд. Падчас гэтага працэсу мы таксама размаўлялі.

Прыгатаваньне ежы з айцом Аляксандрам дазволіла мне бачыць аўтэнтычнае хрысьціянства на кухні, пражытае адным чалавекам: невераемная шчодрасьць, радасьць ад таго, што ёсьць госці, што ты проста для іх гатуеш і атрымліваеш ад гэтага задавальненьне.

ХВ: Можна сказаць, што багаслоўская адукацыя дала табе супольнасьць і досьвед зносінаў зь людзьмі, якія сапраўды глыбока веруючыя хрысьціяне?

Я вучыўся ў даволі спэцыфічнай установе – каталіцкім місіянэрскім інстытуце⁶. Ён быў створаны місіянэрскімі таварыствамі, каб адукоўваць сэмінарыстаў з розных краінаў. Калі я пачынаў вучыцца, гэта была вельмі разнастайная супольнасьць людзей з Брытаніі, краінаў Афрыкі, Лацінскай Амэрыкі і Азіі. Інстытут быў лібэральны, моцна трымаўся каштоўнасьцяў Другога Ватыканскага сабору. Яшчэ 25 гадоў таму, калі я толькі пачынаў там вучобу, мы ўжо разважалі пра глябальныя выклікі міграцыі — тое, што потым стане пытаньнем нумар адзін у сьвеце. Я яшчэ не да канца разумеў, наколькі гэта важна.

Нас заахвочвалі думаць ня столькі пра ўласную сьвятасьць, колькі пра дабрабыт людзей навокал.  Гэтая супольнасьць дала мне больш, чым проста фармальныя веды. Там я перадусім вучыўся самарэфлексіі. Інстытут ня быў сэмінарыяй, дзе людзі жылі разам. Мы проста хадзілі туды вучыцца. Жыў я пры Беларускай каталіцкай місіі ў “беларускай вёсцы” ў паўночным Лёндане. У студэнцкім доме адначасова жылі 4-5 чалавекі. Гэта была ўтульная супольнасьць. Мы не былі сябрамі, але нас аб’ядноўвалі агульныя патрэбы і больш ці менш агульныя мэты.

ХВ: Цяпер раскажы, калі ласка, тваю гісторыю з выдавецтвам Skaryna Press⁷?

Выдавецтва стала цэнтральным пунктам майго жыцьця ў апошнія тры гады. Гэта тое, што я раблю з задавальненьнем. Яно, магчыма, і не нарадзілася б, калі б я быў у іншай краіне. Проста ў Брытаніі вельмі моцная традыцыя беларускай стваральнасьці: тут заўсёды была бібліятэка (Скарынаўка⁸ – ХВ) і выдавецкія праекты, бо тут былі інтэлектуальныя людзі. Гэта асабліва моцна адчуваецца цяпер, бо сюды пастаянна нехта прыязджае, з кімсьці ты вядзеш размовы, ад якіх чуеш цікавыя ідэі. І было б шкада ўсё гэта змарнаваць.

Беларускае жыцьцё нельга абмяжоўваць толькі межамі Рэспублікі Беларусь. Я часта думаю, наколькі кастрыраванымі атрымаліся беларускае мовазнаўства, разуменьне гісторыі, літаратуразнаўства, грамадзкі актывізм у тым ліку з-за няведаньня і нежаданьня мець справу з спадчынай беларусаў замежжа. Масавая няздольнасьць напісаць уласнае імя беларускай лацінкай — непісьменнасьць — ідзе адтуль.

Беларусь – гэта цэлы сусьвет, і беларускую справу можна рабіць паўсюль.

Суродзічы ў Брытаніі гэта заўсёды ведалі. Той жа часопіс “Божым шляхам”, які выдаваўся на працягу трыццаці зь лішкам гадоў, быў адным з найлепшых рэлігійных выданьняў на беларускай мове ўсіх часоў⁹. І гэтая спадчына не засталася толькі ў дыяспары. Я падлеткам зачытваўся часопісам “Спадчына”¹⁰, а ён багата сілкаваўся з таго, што стварыла нашая эміграцыя, у тым ліку — “Божым шляхам”. Тут Англа-беларускае таварыства¹¹ таксама выдавала кнігі. І айцец Надсан рабіў і друкаваў свае літургічныя пераклады. Таму Skaryna Press нарадзілася ў Лёндане невыпадкова.

ХВ: Ты займаўся выдавецкай справай раней?

Падлеткам я меў дачыненьне да часопіса “Унія”¹². Рэдагаваў бюлетэнь “Рыбак” каталіцкай харызматычнай супольнасьці. Стварыў грэка-каталіцкую ґазэту “Царква” (мне цяпер крыху няёмка за ўсю банальнасьць першых чатырох нумароў, якія я рэдагаваў, але добрай адукацыі я тады яшчэ не пасьпеў атрымаць — мы проста рабілі, што маглі), выдаў першы грэка-каталіцкі каляндар. На працягу году рэдагаваў рыма-каталіцкую ґазэту “Каталіцкія навіны”, перакладаў з польскай казані кардынала Сьвёнтка і друкаваў на рататары — былі такія друкарскія машыны некалі — матэрыялы рыма-каталіцкага Сыноду: напрыканцы 1990-х  мне пашчасьціла працаваць у надзвычай таленавітай і адданай камандзе, зь якой потым — ужо безь мяне — вырасла выдавецтва Pro Christo.

Cтудэнтам у Лёндане я стварыў вэб-старонкі для каталіцкай місіі, Скарынаўскай бібліятэкі і Англа-беларускага таварыства — першыя беларускія вэб-рэсурсы ў Заходняй Эўропе. Зь іх вырас сайт “Беларусы ў Вялікабрытаніі”, пад брэндам якога таксама выходзілі кнігі ладзіліся імпрэзы. Студэнты каталіцкай місіі выдалі тры ці чатыры нумары бюлетэня “Наша місія” — гэта было практыкаваньне майго перакананьня (ужо тады ў ва мне гаварыў бібліятэкар), што любая вартая ўвагі зьява павінна быць зафіксаваная, напрыклад, у друку. Студэнтам я дапамагаў Веры Рыч¹³ выдаваць ейны паэтычны квартальнік “Маніфолд“¹⁴ і сэрыю паэтычных зборнікаў па-ангельску. Я друкаваў іх на ксэраксе ў Скарынаўскай бібліятэцы, у айца Аляксандра браў гільяціну і вялікі стэплер для брашураў.

ХВ: А Skaryna Press як зьявілася?

Вайна ва Ўкраіне стала сапраўдным шокам. Практычна ўсе незалежныя выдавецтвы ў Беларусі ўжо былі зачыненыя. Было зразумела, што трэба нешта рабіць самім. Так у жніўні 2020 году зьявілася “Скарына”. Ад самага пачатку мы для сябе паставілі задачу стаць эмігранцкім выдавецтвам: прамаўляць па-беларуску, але з досьведам таго, што ты жывеш у іншым кантэксьце. Гэта значыць у тым ліку — ствараць па-беларуску тое, што немагчыма было б стварыць, калі б мы былі ў Беларусі. Мы хочам узбагачаць і ўзбагачацца як супольнасьць.

ХВ: Калі ты кажаш “мы” – то каго ты маеш на ўвазе? Бо мы ведаем, што заснавальнікам і дырэктарым з’яўлешся ты.

Мы — гэта ўвогуле дыяспара. А калі канкрэтна пра выдавецтва, то я маю на ўвазе рэдакцыйную калегію, у якую ўвайшлі аднадумцы ў Летуве, Нямеччыне і тут, у Лёндане. Мы ўсе добра разумеем і падзяляем тыя каштоўнасьці, якімі беларуская супольнасьць Вялікабрытаніі жыла ад 1946 году. Таму “Скарына” — гэта яшчэ і выдавецтва беларускай супольнасці Вялікабрытаніі. Яно вырысла з тутэйшае традыцыі, якую мы ставім сабе за мэту таксама адлюстроўваць.

ХВ: А што вам цікава выдаваць? 

Нам цікава вынаходзідзіць, адшукваць і запаўняць прагалы, брацца за тэмы, якія іншым нецікавыя, або за тыя, за якія іншыя баяцца брацца. Мне б хацелася, каб нашае выдавецтва ў будучыні пачало выдаваць багаслоўскую літаратуру. Пакуль такога ў нас не здарылася, але гэта не немагчыма. Мы на трэцім годзе свайго існаваньня, усё робіцца на валянтэрскіх пачатках, таму працэс павольны. І дзякуй Богу, што так ёсьць: чыста з практычнага пункту гледжаньня ў Брытаніі немагчыма выдаваць беларускія бэстсэлеры — з-за лягістыкі. Вяршыняй нашай, у тым ліку паліграфічнай, дзейнасьці стаў альбом “Экспедыцыя Вацлава Ластоўскага 1928 году”.

Мы ўжо паспрабавалі сябе ў розных формах — паэзія, пераклады прозы, кароткая беларуская проза, навуковая літаратура. Аказалася, выдаваць паэзію — стратна, але нескладана. А гэта прыносіць радасць столькім людзям!

ХВ: аА табе?

Я пачаў чытаць паэзію куды больш, чым калі-небудзь.

Я цяпер магу прыйсьці на Дзень роднай мовы і чытаць вершы з кніжак, якія мы выдалі ў нашым выдавецтве. Я магу сказць: “Вось тры новыя кніжкі, што выйшлі сёлета, з кожнай я пачытаю па вершы”. І гэта кайф!

Думаю, што хутка пабачым і драматургію, бо мала хто за яе бярэцца, у выніку драматургі збольшага працуюць на расейскую аўдыторыю. Знаходжаньне па-за Беларуссю расплюшчвае вочы на літаратуру, якую трэба перакладаць. Нашым наступным крокам  будзе надрукаваць крышачку францускай філязофіі: Сартра, дэ Бавуар, Бадантэр.

ХВ: Ты прыгадаў 2022 год, а чым для цябе быў 2020-ы?

Сюрпрызам. Я тады быў у Беларусі — знаходзіўся там да канца году, хадзіў на многія пратэсты. Дакладней, пачынаў хадзіць, а потым страх пачаў паралізоўваць мяне. У Беларусі я не да канца разумеў, наколькі там усё было небясьпечна. Калі я зьяжджаў у самым канцы 2020-га, у кватэры падрыхтаваў усё, каб вярнуцца на Вялікдзень. Але ўжо так і не паехаў. Я думаю, што 2020 год мы яшчэ не адрэфлексавалі як сьлед. Таму ў нашым выдавецтве добрая палова ўсіх кнігаў прысьвечаная  2020-му году — ва ўсіх жанрах. Беларуская супольнасьць у Брытаніі мае наперарыўную гісторыю ад 1946 году. Веданьне яе дапамагло мне ня мець ілюзіяў гэтым разам: суродзічы пасьля вайны чакалі на сьмерць Сталіна, бо думалі, што змогуць вярнуцца ў свае хаты, але ў выніку давялося распакоўваць валізы і неяк жыць у іншым сьвеце. Я бачу, як шмат людзей бязь веданьня гэтае гісторыі цяпер мучаюцца.

ХВ: А што можаш сказаць пра нашую з табой Хрысьціянскую Візію?

Як і 2020 год, Хрысьціянская Візія стала сюрпрызам. Я не ўяўляў, што ў кансэрватыўным беларускім хрысьціянстве можа нарадзіцца такая моцная праваабарончая ініцыятыва, дзе духавенства і вернікі змогуць абсалютна на роўных працаваць як супольнасьць. У гэтым сумоўі пастаянна адбываецца прагаворваньне і прамольваньне таго, што мы робім. Антыґвалтоўнасьць — важная рыса арганізацыі. Гэта тое, што мне трэба было зразумець асабіста, бо спантанна я б хацеў узяць зброю і проста пастраляць амапаўцаў. Антыґвалтоўнасьць  — гэта выклік.

ХВ: Ці думаеш, што рэальна дзейнічаць зараз іначай, калі ґвалт узьнесены на ўсе п’едэсталы?

Гэта пытаньне пра тое, хто хрысьціяне ў грамадзтве. Я думаю, што хрысьціяне, якія ідуць у палітыку і бяруць адказнасьць за краіну, канешне, ня могуць быць пацыфістамі. Гэта проста нерэальна, бо дзяржавы сёньня ня могуць функцыянаваць бяз зброі й арміі. Як арганізаванае грамадзтва, мы даручаем дзяржаве манаполію на ґвалт як самы эфэктыўны спосаб кантраляваць непазьбежны ўсеагульны ґвалт. І тут хрысьціянства і хрысьціяне выконваюць прароцкую ролю, калі нагадваюць ураду, што ён ня можа быць узурпатарам і ня можа перакладаць адказнасьць за ўсе праблемы на нейкую групу людзей, напрыклад, на мігрантаў ці іншыя ўразьлівыя групы.

Жывое хрысьціянства падрывае кансэнсус, які сілкуецца нянавісьцю да ворага: “змагароў”, “ябацек”, “маскалёў”, “укропаў”, “гейропы”, мігрантаў і г.д.  

ХВ: Як ты думаеш, ці застаюцца ў нас шанцы вярнуцца ў Беларусь? І ці будуць там яшчэ размаўляць па-беларуску, па-палеску, па-свойму, а не па-расейску?

Будучыню няма сэнсу прадказваць. Але мы можам крышачку навучыцца на досьведзе папярэднікаў:

трэба распакаваць валізы і ўжо сёньня пачынаць жыць там, дзе мы апынуліся. І калі нам цікава займаца беларускай справай, рабіць яе.

Таму што плёны нашае працы тым ці іншым чынам калісьці патрапяць у Беларусь і будуць мець свой эфэкт, як яны мелі эфэкт на мяне, калі я быў падлетак. Ад дыяспары, канешне, ня будзе залежыць будучыня краіны. Але можа так здарыцца, што людзі з дыяспары стануць міністрамі, прэм’ер-міністрам ці прэзыдэнтам у Беларусі — як гэта было ў іншых краінах. Але нават калі ня стануць, гэта таксама не праблема. Пры тым, што адбывалася ў БССР — жудасная русыфікацыя, расеізацыя, — там таксама ствараліся структуры, якія, калі прыйшоў спрыяльны момант, проста выстралілі. Гэта і Акадэмія навук, і адукацыйная сыстэма, і гэтак далей. Я для сябе вырашыў, што ў Беларусь, напэўна, не вярнуся, як і абсалютная большасьць тых, хто выехаў за апошнія чатыры гады. Тое, што адбылося, вельмі падобнае на тое, што сталася ў выніку Другой сусьветнай вайны: загінулі і ўцякалі інтэлектуалы, працаўнікі на беларускай ніве. Яны стварылі потым беларускае жыцьцё ў Нямеччыне, Брытаніі, Канадзе, ЗША, Аўстраліі, Францыі і гэтак далей. Найлепшае, што мы можам цяпер зрабіць — гэта не зьнявервацца, а працягваць служыць — ідэям, у якія верым, блізкім і далёкім людзям, арганізацыям і супольнасьцям вакол нас — усяму, з чаго складаецца суіснаваньне людзей.

1. 1. «Канклаў» (англ.: Conclave) — англа-амэрыканскі кінафільм 2024 году ў жанры дэтэктыўнага трылера, зрэжысэраваны Эдвардам Бэргерам. Экранізацыя аднайменнага раману Робеэрта Харыса. ↩︎
2. Паводле Wikipedia, ЛГБТК+ – абрэвіятура, якая выкарыстоўваецца для абазначэньня лесьбіянак (Lesbian), геяў (Gay), бісексуалаў (Bisexual), трансгендараў (Transgender), квір (Queer) асобаў, “+” выкарыстоўваецца каб ахапіць увесь спэктар гендэру і сэксуальнасьці. ↩︎
3. Quest – брытанская арганізацыя для геяў, лесьбіянак, бісэксуалаў і трансгендэрных каталікоў, заснаваная ў 1974 годзе. ↩︎
4. The Metropolitan Community Church (MCC) – міжнародная пратэстанцкая царква, якая ў асноўным дзейнічае ў ЗША. Гэта адна з найбольш лібэральных рэлігійных арганізацый у адносінах да жанчынаў, ЛГБТК+ людзей, у сацыяльнай і духоўнай дапамозе якім дэкляруе сваю місію. Яна стала вядучай сілай у развіцьці квір-багаслоўя. ↩︎
5. Калегіум Святога Апанаса або Грэцкі калегіум (італ.: Pontificio Collegio Greco Sant’Atanasio), або Грыгарыянум — адна з найстарэйшых папскіх калегій, заснаваная на загад Папы Рыгора XIII у 1576—77 гадох для выхадцаў з Балканскага паўвострава і Блізкага Усходу, а таксама італа-грэкаў паўднёвай Італіі, якія размаўлялі на грэцкай мове і практыкавалі бізантыйскі абрад. Беларусы навучаліся там ад самага пачатку існаваньня калегіі. ↩︎
6. The Missionary Institute London ↩︎
7. Skaryna Press –  выдавецтва і інтэрнэт-кнігарня беларускіх кнігаў у Лёндане ↩︎
8. Беларуская бібліятэка й музэй імя Францішка Скары́ны (па-ангельску: Francis Skaryna Belarusian Library and Museum; таксама: Скарынаўка^[1]) — адзіная па-за межамі Беларусі бібліятэка, што спэцыялізуецца ў галіне беларусазнаўства. З 1971 г. — незалежная ўстанова, якой валодае дабрачынны фонд. Разам зь Беларускай каталіцкай місіяй, Англа-беларускім таварыствам і «Часопісам беларускіх дасьледаваньняў» зрабіла значны ўнёсак у заахвочваньне беларусазнаўчых дасьледаваньняў у Вялікабрытаніі ды іншых краінах у другой палове ХХ стагодзьдзя. ↩︎
9. «Божым шляхам» — рэлігійны часопіс, які выдаваўся грэка-каталіцкімі святарамі ў эміграцыі ў 1947—1958 гг. (у Парыжы) і 1964—1980 гг. (у Лёндане). ↩︎
10. Часопіс “Спадчына” быў прысьвечаны беларускай гісторыі і культуры, створаны ў 1989 годзе на базе беларускамоўнага часопісу “Помнікі гісторыі і культуры Беларусі»” (выдаваўся ад 1970 году ў Менску). ↩︎
11. 11. Англа-беларускае таварыства (па-ангельску: Anglo-Belarusian Society) — брытанская грамадзкая арганізацыя, якая існуе з мэтай пашырэньня кантактаў беларускай дыяспары з брытанскімі арганізацыямі, а таксама распаўсюджваньня ведаў пра Беларусь, беларускую гісторыю і культуру. Заснаванае ў 1954 годзе. ↩︎
12. «Унія» — непэрыядычны рэлігійны часопіс, які выдаваўся ў Менску ў 1990—1995 гадох. Першапачаткова ставіў сваёй задачай дасьледаваць беларускую духоўнасьць і ініцыяваць адраджэньне Грэка-каталіцкай (Уніяцкай) Царквы ў Беларусі. Выйшлі чатыры нумары. ↩︎
13. Вера Рыч (Vera Rich, 1936-2009) – ангельская паэтка, перакладніца на ангельскую мову з украінскай і беларускай, журналістка, гісторыца. Часта выступала з артыкуламі ў беларускім друку. ↩︎
14. Маніфолд (Manifold, the magazine of new poetry) – паэтычны квартальнік, якія друкаваўся з 1962 па 1969 маці Веры Рыч; адроджаны Верай Рыч у 1998 годзе. ↩︎