“Польская Праваслаўная Царква стане іншай, калі зменіцца сітуацыя ва Украіне, а затым у Беларусі”

Размова з вядомай дзяячкай антысавецкага руху “Салідарнасці” [1] Евай Галушкай

8 снежня 2023 года Ева-Марыя Галушка атрымала дзяржаўную ўзнагароду – Медаль стагоддзя атрымання незалежнасці Польшчы (Medal Stulecia Odzyskania Niepodległości). Пагаварылі з вядомай дзяячкай польскага антыкамуністычнага руху і праваслаўнай верніцай з Беласточчыны.

— Пані Ева, скажыце, што значыць для Вас гэтая ўзнагарода?

— Гэта ўзнагарода – узнагарода нетолькі мяне, але і ўсіх, з кім я разам вяла антыкамуністычную дзейнасць і змагалася за незалежнасць Польшчы. Я была шэфам падпольнай арганізацыі “Międzyzakładowy Komitet Koordynacyjny” [2] “Салідарнасці” ў Варшаве і прыгарадах у перыяд ваеннага стану ў Польшчы. А перад гэтым я была членам Рэгіянальнай Рады “Салідарнасці” ў Варшаве, супрацоўнічала і апекавалася коламі “Салідарнасці”, якія паўсталі ў сілавых структурах сярод свецкіх людзей, якія там працавалі, а гэта структуры Міністэрства ўнутраных спраў і Міністэрства нацыянальнай абароны. Менавіта таму я прыняла ўдзел у найважнейшых падзеях таго перыяду – у страйку паручнікаў Вышэйшай афіцэрскай школы пажарнікаў. Гэтая мая ўзнагарода таксама – для былых паручнікаў гэтай школы, якія тады страйкавалі. Гэта ўзнагарода – для ўсіх тых, хто са мной працаваў – тых, хто рабіў падпольны друк (я каардынавала падпольную выдавецкую дзейнасць), арганізоўваў супраціў, дзейнічаў у спецыяльных групах, усяго гэта каля 700 чалавек. Мне многія казалі, што я доўга не пражыву з-за такой дзейнасці, але вось неяк жыву і дагэтуль. Паколькі частка маёй ідэнтычнасці – беларуская, я таксама прысвячаю яе і беларусам, якія зараз змагаюцца за сваю незалежнасць і свабоду. Усёй душой я бы хацела, каб ўрэшце беларусы іх па-сапраўднаму атрымалі. Мой калега Алег Латышонак, дарэчы, быў лідарам беларускай моладзі, якая актыўна ўдзельнічала тады ў апазіцыйным руху.

— Адкуль Вы паходзіце? Кім Вы сябе адчуваеце ў этнічным сэнсе?

— У дакументах запісана, што я полька, але паколькі мая гісторыя звязана з памежжам, то, як і ўсе людзі з такіх мясцін, маю і польскую, і беларускую, і казацкую кроў, усяго намяшана. З таго, што я ведаю, я праваслаўная ад дзядоў і прадзедаў, усе мае продкі былі праваслаўнымі. З адной галіны мой дзед, Парфірый, – украінскі казак, а іншы дзед, Кірыл, праваслаўны заградовы шляхціц [3] з мясцовасці дзесьці паміж Слонімам, Лідай і Навагрудкам. А бабулі мае – з Гродна і Беластоку. Пасля 1917 года частка роду загінула ў Расіі, бо дзяды былі ваеннымі, паручнікамі. Гэта быў час бежанства, украінца-казака забілі вельмі жорстка чырвоныя, як прыйшлі – у 1918 годзе яны знішчалі афіцэраў. Тая радня, якая з-пад Слоніма, падчас рэвалюцыі ўцякала на поўдзень, бегла з-пад Петраграда, праз Кубань, у падкаўказкі рэгіён. Па дарозе сям’я згубіла двух сыноў, застаўся толькі адзін брат айца, які закахаўся ў казачку ў адной са станіц, дзе і застаўся. Яго забілі каля свайго ж дома ў 1937 годзе як здрайцу Савецкага Саюза, бо ведалі, што яго маці жыла ў тагачаснай Польшчы – Гродна. Так што ў Гродна вярнуўся толькі мой дзед Кірыл, мая бабуля і мой айцец. Яшчэ засталася ў жывых сястра айца, якая нарадзілася ў перадваенным Гродна. Яна там пражыла да 2000-х гадоў, там і памерла.

— А дзе Ваш бацькоўскі дом?

— Я нарадзілася ў Беластоку. Пашансіла, што, калі прыйшоў час нарадзіцца майму айцу, дзед-афіцэр Кірыл зімой 1909 года быў на ваенных манеўрах пад Кузніцай і мая бабка з Гродна паехала да яго ў Кузніцу Беластоцкую. Гэта пасведчанне аб нараджэнні праваслаўнай царквы абараняла майго бацьку ад савецкай улады, бо Кузніца, якая знаходзіцца ў некалькіх кіламетрах ад Гродна, пасля вайны была на польскім баку. На шчасце, яго месцам нараджэння пазначана Польшча, а не горад ці мястэчка, якія апынуліся пазней пад саветамі. Раней жа ніколі не было мяжы там, дзе яна ёсць зараз, і ўсе ездзілі свабодна з Беластока ў Гродна і назад.

— Ці засталася ў Вас радня ў цяперашняй Беларусі?

— Зараз толькі цятэчны брат і сястра. Нашыя сем’і вельмі доўга не кантактавалі. Хіба яшчэ мой айцец да сваёй смерці ў 1975 годзе меў нейкія кантакты, але пазней мы не мелі. Я дык апошні раз ездзіла ў Гродна ў 1964 годзе, а потым ўжо пасля 1991 года. Мы баяліся кантактаваць з-за маёй антыкамуністычнай дзейнасці ў “Салідарнасці” – каб яны не трапілі пад рэпрэсіі. Толькі калі разваліўся Савецкі Саюз, прыйшоў першы ліст… І толькі тады яны даведаліся, што мы жывыя… Не было таксама кантактаў з роднымі з Краснадарскага краю да 1991 года.

— Вы – чалавек, які многа зрабіў для руху “Салідарнасць” і незалежнасці Польшчы, але ў той жа час ідэнтыфікуеце сябе як праваслаўную верніцу. Ці былі аднадумцы ў Вас у той час у гэтым кантэксце? Ці ўдзельнічалі праваслаўныя ў антыкамуністычным супраціве?

— Першапачаткова “Салідарнасць” – рух антыкамуністычны. У самым пачатку 1980-х гадоў на Беласточчыне, дзе жыве большасць праваслаўных Польшчы, праваслаўныя масава ўступалі ў “Салідарнасць”. Але пазней узнік канфлікт. Пра гэты канфлікт я распавядала на першым з’ездзе “Салідарнасці” ў Гданьску [4]. Канфлікт быў звязаны з канфесійным пытаннем. На чале “Салідарнасці” ў Беластоку стаялі каталікі. Яны вывесілі побач з сядзібай арганізацыі іконы каталіцкай традыцыі, крыж. Праваслаўная частка арганізацыі папрасіла павесіць побач таксама праваслаўную ікону або крыж праваслаўнай традыцыі і атрымала адмову. Канфлікт пачаўся восенню 1980 года.

Рэзананс ад гэтага канфлікта разыйшоўся вельмі хутка і шырока – інфармацыя дайшла да падляскіх мястэчак і іх ваколіц. Праваслаўны епіскапат, які не вельмі вітаў “Салідарнасць”, таксама дадаў да таго сваё слова. Пасля гэтага праваслаўныя пачалі выходзіць з “Салідарнасці”, таму арганізацыя на Беласточчыне значна паменшылася. Гэтым канфліктам таксама скарысталіся камуністычныя ўлады. Паколькі па ўсёй краіне было каля 2/3 дарослага насельніцтва ў “Салідарнасці”, яны шукалі як раздзяліць такую вялікую колькасць людзей. Таму прапаганда ў сярэдзіне 1981 года пачала спецыяльна запускаць чуткі, што для праваслаўных капаюцца рвы (хаваць забітых. – Заўвага рэдактара).

Такія чуткі пайшлі па ўсёй Беласточчыне. А людзі памяталі, што адбывалася пасля Другой сусветнай у рэгіёне. Там, у адрозненні ад іншых тэрыторый Польшчы, была пасляваенная антыкамуністычная партызаншчына, з якой у праваслаўных былі вельмі дрэнныя асацыяцыі [5]. Тым салдатам, што сядзелі па лясах, не хапала ежы, яны выходзілі ў вёскі. Я пра гэта ўсё ведаю ад сваёй цёці і многіх іншых сведкаў тых падзей. Справа была не толькі ў тым, што тыя партызаны забівалі, яны яшчэ рабілі пагромы і рабаванні па вёсках – як толькі даведваліся, што хата належыць праваслаўным, то адбіралі жывёл, грошы і ўвогуле ўсё, што можна было забраць. Былі людзі, якія спецыяльна паказвалі дамы праваслаўных – рабавалі менавіта іх. Тады праваслаўныя ў рэгіёне моцна пацярпелі. Але ў каталіцкай дзяржаве не вельмі прынята пра гэта гаварыць. І нават скаладана сказаць, што за атрады гэта былі – ці польскія партызаны, ці проста бандыты, ці ні тое, ні другое.Толькі пасля 1989 года, ужо ў новай Польшчы пачалі афіцыйна гаварыць пра тыя трагічныя падзеі. Але польскія “правыя” арганізацыі дагэтуль іх адмаўляюць.

І вось калі пайшла камуністычная прапаганда ў 1980-х гадах пра тое, што нібы каталікі капаюць рвы для праваслаўных, то гэта праваслаўным падавалася досыць праўдзівым. Таму калі я прыяжджала дадому ў той час на Падляшша, то выглядала ў вачах мясцовых здрайцай. У “Салідарнасці” я займала найбольш высокі пост сярод кіраўніцтва арганізацыі, чым іншыя праваслаўныя, якія былі ў Варшаве і іншых гарадах.

— Ці ў кіраўніцтве “Салідарнасці”, яе структурах былі людзі іншых канфесій, акрамя праваслаўных і каталікоў?

— Былі. Напрыклад, будучы прэм’ер-міністр Польшчы, які быў хрысціянінам евангельска-аўгсбургскага вызнання [6]. Гэта трошкі іншая, але таксама складаная гісторыя. Я на тым самым з’ездзе ў Гданьску таксама пра іх гаварыла. Яшчэ да 1980-х гадоў большасць мясцовага насельніцтва – мазураў – з цяперашняга Варміньска-Мазурскага ваяводства была выселена, у тым ліку паводле этнічна-канфесійнай прымеце – немцы былі акурат евангелікамі, большасць евангельскіх касцёлаў была забрана на каталіцкія. Можна сказаць, што змены, інспіраваныя камуністамі, акурат былі накіраваныя на раздзяленне. Усё класічна – divide et impera, “падзяляй і валадар”. Евангелікі падтрымалі “Салідарнасць”, бо гэта было супрацьдзеяннем камуністам. У 1970-х гадах колькасць мясцовых – мазураў – у тым жа Ольштыне была каля 30–40%, а зараз, пасля ўсіх эміграцый, толькі каля 2%. Падобная сітуацыя была таксама ў Апольскім і Слёнскім рэгіёнах.

Так камуністы стараліся падзяліць людзей правакацыямі і дэзынфармацыяй, адхіліць ад руху “Салідарнасці”. На Беласточчыне частка праваслаўных засталася ў арганізацыі, але яны былі вельмі асцярожнымі і не пры ўладзе. Тое самае і ў падобных рэгіёнах.

— Ці моцныя былі нацыяналістычныя плыні ў “Салідарнасці”?

— У “Салідарнасці” было вельмі многа нацыяналістычна настроеных людзей, нават пэўная фармальна існуючыя партыі, якія супрацоўнічалі з “Салідарнасцю”, але якія ад яе фактычна адкалоліся. Тая частка, у складзе якой знаходзілася я, была ліберальнай. У Варшаве сярод кіраўніцтва ўзнік напрамак, які мы называлі “сапраўдныя палякі”. Акурат на першым – гданьскім – з’ездзе “Салідарнасці” яны крычалі пра польскі нацыяналізм і пра тое, што ўсіх трэба павыганяць. А я там акурат распавядала пра меншасці, пра Мазуры, пра жыдоў і г. д. Пасля гэтай прамовы да мяне падыходзілі людзі і пыталіся, ці не з жыдоў я. Менавіта з-за таго, што я заступалася за меншасці, я не трапіла тады ў выбарныя пасады (“Komisja Krajowa”) „Салідарнасці”, за мяне не галасавалі. Каб быць у гэты камісіях, трэба было мець больш за 300 галасоў ад членаў арганізацыі, а ў мяне было 150 ці 200. І гэта можа сведчыць пра той нацыяналізм, які праявіўся ў той час у “Салідарнасці”.

— На якіх тэрыторыях былі найбольш моцныя такія плыні?

— Акурат на тых тэрыторыях, дзе зараз найбольш галасуюць за PiS [7]: тэрыторыі Сьвентакрыскія, Усходняе Мазоўша, Падкарпацце. Варшава больш ліберальная. Гэта ўсё палітычная традыцыя, якая існуе і дагэтуль.

— Можна сказаць, што “Салідарнасць” была разнастайнай?

— Канешне, бо яе стварылі людзі, падтрымлівалі людзі. Людзі з заводаў, якія хадзілі на дэманстрацыі, і г.д. У пэўны час “Саладарнасць” пачала змагацца з гэтымі моцна нацыяналістычнымі рухамі. І, як я ўжо казала, канфесійны фактар быў вельмі моцны, бо, канешне, Польшча – каталіцкая краіна, але гэта, можна сказаць, у пэўным сэнсе не канфесійнае пытанне, а нацыяналістычнае. У гроне “Салідарнасці” праходзілі таксама каталіцкія набажэнствы. У часы “Салідарнасці” я хіба была часцей на імшах каталіцкіх, чым на праваслаўных службах, бо што б ні пачыналася, заўсёды служылі каталіцкую імшу – большасць была каталікамі.

— Ці быў хто ў кіраўніцтве або ў “вышэйшых эшалонах” улады “Салідарнасці” з праваслаўных і адкрыта пра гэта казаў?

— Нікога. Я таксама не заўсёды казала, што я праваслаўная. Таму што ў кантэксце ўсіх выбараў і працэсаў, якія адбываліся ў “Салідарнасці”, тады я б не ўвайшла ў кола кіраўніцтва арганізацыі.

Мяне выбралі ў Варшаве як кіраўніка пэўнай адзінкі, і людзі не ведалі, што я праваслаўная. Бо калі пра гэта скажаш, то гэта для іх азначала б, што я “руская”.

У 1947 годзе пачаліся перасяленні [8] з адных тэрыторый на іншыя, і адзіная частка Польшчы, якую не высялялі, была Беласточчына, можна сказаць, гэтага не адбылося там, бо праваслаўных жыхароў лічылі беларусамі, а не ўкраінцамі.

Раскажу яшчэ, як я вярнулася з турмы ў 1983 годзе і паехала на Падкарпацце ў камандзіроўку адтаварыства, што ратавала царкоўныя рэліквіі. У большасці выпадкаў там былі грэка-каталіцкія цэрквы, якія ўжо развальваліся ад старасці і занядбанасці. Хтосьці стварыў такое таварыства, і свецкія ўлады яго прызналі, дазволілі дзейнасць.

Кіраўніцтва таварыства лічыла мяне добрым знаўцам польскіх гор, бо калісьці я вандравала па гарах тыднямі. Я ведала ўсе гэтыя пакінутыя вёскі пасля акцыі “Вісла”, і часам там з захаваўшыхся будынкаў была толькі царква. І вось аднойчы я паехала ратаваць адну царкву, мне далі заданне ўзяць досак, наняць машыну і адвезці гэта з Усчых Гурных, пры самай мяжы з Украінай на Любліншчыне. Калі машына была загружана, кіроўца запытаўся, чаму я ў тым таварыстве, я адказала, што я там, бо праваслаўная. Калі мы ехалі па Любліншчыне, ён пачаў спяваць украінскія песні. А потым кажа: “Я табе, першаму чалавеку ў сваім жыцці, прызнаюся, што я праваслаўны, нават жонка не ведае, ходзім да касцёла з ёй. Ябыў в УПА [9] падчас вайны”. І пачаў спяваць песні УПА.

У той час на тэрыторыях Польшчы, дзе да 1947 г. жылі украінцы [10], нельга было прызнацца, што ты ўкраінец. На Мазурах, у Кентшыне і іншых такіх месцах – так, а там – не, бо за такое маглі пераследаваць, або нават ціха забіць. Зусім іншыя часы былі.

У 1975 годзе я працавала асістэнткай у Радаме, дадаткова ж падпрацоўвала ў Інстытуце аграрнай эканомікі, выяжджала запаўняць анкеты па выходных. Тады падчас Тыдня пакут, у чацвер, пайшла ў Грубешаве да царквы. Калі я туды зайшла, усе людзі пачалі на мяне азірацца – баяліся чужых.

— Які свой унёсах на карысць меншасцяў у гроне “Салідарнасці” Вы можаце назваць?

— Ян Літынські [11], я і група іншых актывістаў на тым першым з’ездзе арганізацыі ў Гданьску паўтаралі пра недапушчальнасць дыскрымінацыі розных меншасцяў. Таму ў праграмнай заяве з’езда былі словы пра тое, што падстава дзейнасці аб’яднання – дэмакратыя, якая абапіраецца на падпарадкаванне волі большасці, але з захаваннем павагі да меншасцяў [12]. Не ўсе хацелі гэта прыняць, але такое рашэнне неабходна, у тым ліку каб супрацьстаяць прапагандзе, каб розныя меншасці ведалі, што мы разам, а людзі адчулі сябе грамадзянамі Польшчы па-сапраўднаму. Урэшце, так напісана ў Прэамбуле да польскай Канстытуцыі, якую напісаў прэм’ер Т. Мазавецкі.

Мы таксама вельмі хацелі падняць людзей (на барацьбу супраць Савецкага Саюза. – Заўвага рэдактара) у іншых краінах – Беларусі, Украіне, Казахстане і так далей. Мы марылі, каб там таксама дзейнічала “Салідарнасць” і мы развалілі б той Савецкі Саюз. Была надзея, што людзі ў суседніх краінах паціху абудзяцца, крок за крокам. Былі дзеянні па ўсталяванні сувязі з людзьмі ў Чэхіі, Славаччыне, там быў яшчэ горшы камунізм, чым у нас. З Беларуссю не атрымоўвалася – не было такіх рухаў, там усё было цалкам знішчана, краіна была моцна скамунізаванай-саветызванай.

— Ці супраціўляліся праваслаўныя камуністам? Ці была супраца з камуністамі?

— Праваслаўны мітрапаліт Аўтакефальнай польскай царквы Дзіянісій Валедзінскі [13] быў інтэрнаваны ў 1948 годзе і вярнуўся з Сасноўца ў Варшаву ў 1958 годзе, пазней, чым кардынал Вышынскі, але камуністычныя ўлады не дазволілі яму анічога. Некаторыя праваслаўныя святары ездзілі да яго, калі ён сядзеў пад хатнім арыштам (да 1951 года), апасля пад арыштам. Такім быў, напрыклад, настаяцель Варшаўскага кафедральнага сабора святар Афанасій Семянюк. Я ведала, што ён быў супраць камуністаў. Гэта яшчэ старая генерацыя святароў, антыкамуністычная. Яго заўсёды шарпала служба бяспекі, камуністы хацелі ізаляваць мітрапаліта. Сваё “халоднае” стаўленне да камуністычных улад да 1979 года выказваў таксама Лодзьскі і Пазнаньскі архіепіскап Ежы.

Са святаром Афанасіем Семянюком у мяне ёсць персанальная гісторыя. Праз прыкладна паўгады перад ўвядзеннем камуністамі ваеннага стану ў мяне нарадзіўся сын Андрэй. І ён быў неахрышчаны – я ўвесь час была занятая як дзейнасцю ў “Салідарнасці”, так і падпольлем. А калі ўвялі ваенны стан, я разумела, што мяне могуць забіць, паколькі я кіравала структурамі падполля. Я ўвесь час хавалася, бо калі б мяне схапілі, вывезлі б (у лепшым выпадку) у Сібір, як некалі нашых продкаў. Я пайшла да таго пробашча і праз некалькі дзён мы тайна ахрысцілі майго сына, у ніжняй царкве Варшаўскай кафедры – я яму давярала.

— Ці было многа такіх святароў? Ці гэта было хутчэй выключэнне?

— Былі, але нямнога. Цяперашні мітрапаліт Сава тады быў Беластоцкім і Гданьскім епіскапам, ён прыняў бок камуністаў. У 2009 годзе польскія журналісты апублічылі пэўныя моманты з яго біяграфіі, што ён супрацоўнічаў з савецка-камуністычнымі спецслужбамі [14]. Вядома, што ў той час многія былі вымушаны супрацоўнічаць. Мой калега святар Тадэуш Ісаковіч-Залескі [15] свярджаў, што 70-80% каталіцкіх біскупаў супрацоўнічалі, што ён бачыў дакументы, якія сведчылі пра гэта, але дакументы былі знішчаны. У плане іерархіі касцёл не быў значна лепшым. Іншая справа, што каталіцкі касцёл сам па сабе быў апорай для “Салідарнасці”. І нават калі прыняць за праўду пра тыя 70-80% епіскапаў, то каталіцкія святары моцна падрымлівалі наш рух. А вось такога маштабу падтрымкі сярод праваслаўных святароў не было. Хаця потым я даведалася, што ў іншых падарганізацыях “Салідарнасці” былі два праваслаўныя святары, якія ўкрывалі падпольныя друкарскія станкі – ніхто б з камуністычных спецслужбаў на іх не падумаў. Іх імёнаў я яшчэ не магу назваць, каб ім не нашкодзіць. Так што сярод праваслаўных святароў таксама былі тыя, хто змагаўся з камуністычнымі ўладамі. Святары на захадзе Польшчы кантактавалі з людзьмі, якіх перасялілі падчас акцыі “Вісла”, так што многія добра ведалі, што такое тая камуністычная ўлада.

Беласточчына была найбольш пракамуністычнай у свой час. У тым ліку з прычыны, што з гэтых тэрыторый не было высялення, бацюшкі з тых тэрыторый былі найбольш звязаныя з уладамі. Людзі баяліся, што зноў паўстане нацыяналістычная Польшча і зноў праваслаўным будзе дрэнна, як перад вайной і адразу пасля вайны.

Камуністы далей спрабавалі раздзяляць людзей, але, тым не менш, у 1985 ці 1986 годзе на Беласточчыне былі нават антыкамуністычныя дэманстрацыі, якія ўлады разганялі вадамётамі – у нашым рэгіёне акурат пачалі фарбаваць тую ваду, каб хапаць потым пафарбаваных людзей пасля дэманстрацый. Людзі перасталі верыць у тыя “выкапаныя рвы” для праваслаўных. У гэты час здарылася сумная гісторыя – вельмі вядомага святара сярод праваслаўных, Пятра Паплаўскага з Нарві, знайшлі павешаным у лесе [16]. Ні адзін праваслаўны не верыў, што ён зрабіў гэта сам. Такія страшныя дзеянні адбываліся, канешне, і ў дачыненні да каталікоў, забілі не толькі Ежы Папялушку. Нават калі ўжо ўсе разумелі, што ўлада памяняецца, у 1989 годзе невядомыя (па праўдзе – камуністычная служба бяспекі) забілі ксяндза Сухавольца ў Дойлідах [17], і пайшлі чуткі, якія распаўюсюджвалі спецслужбісты, нібы гэта зрабілі праваслаўныя. Тобок спробы падзяліць людзей не спыняліся да апошняй хвіліны камуністычнага панавання.

— А ці часта камуністычна-атэістычныя ўлады так дзейнічалі – давалі служыць, цэрквы вярталі?

— Не вельмі. Але, напрыклад, у 1989 годзе камуністычная ўлада дазволіла аднаўленне Любельска-Хелмскай епархіі, гэта было за некалькі месяцаў да падзення гэтай улады. Канешне, гэта стала нагодай для радасці праваслаўных, якія так цяжка перажылі ў люблінскім рэгіёне акцыю “Вісла”. Але ўлады гэта рабілі таксама для таго, каб у польскім грамадстве не было даверу да праваслаўных. Tое ж было ў дачыненні і да грэка-каталікоў. Польскае грамадства не адрознівала праваслаўных і уніятаў. Але такія дзеянні ўлад не мелі поспеху – такія высновы можна зрабіць з перспектывы падзей, якія надыйшлі пасля 1989 года.

— Як на Вашу думку, ці моцна Масква паўплывала культурна, палітычна на мясцовую праваслаўную традыцыю?

— На маю думку, польскае праваслаўе знішчылі два фактары – унія 1596 года і палітыка расійскага імператара Аляксандра І. К канцу Рэчы Паспалітай існавала толькі Магілёўская праваслаўная епархія. Цікава, што пасля абвяшчэння Канстытуцыі 3 мая ў 1791 годзе праваслаўныя ў Рэчы Паспалітай перад падзеламі гэтай дзяржавы атрымалі правы, структуру. Але гэта ўсё праіснавала толькі пару гадоў. Прыйшла Расійская імперыя і знішчыла мясцовае праваслаўе, мясцовую праваслаўную традыцыю, насаджаючы расійскую царкву. Але гэта адначасова значыць, што гэтая традыцыя існавала, у пэўным сэнсе адрадзілася. Прыклад Беласточчыны ў гэтым кантэксце – найлепшы. Праваслаўныя парафіі ў Бельску Падляскім, манастыр у Заблудаве, Драгічыне былі зліквідаваныя ў перыяд улады цара Аляксандра I. Пасля ў частцы Каралеўства Польскага, якая адыйшла да Расійская імперыі, засталіся толькі грэчаскія праваслаўныя прыходы, напрыклад, у Варшаве. Унія, здавалася, перамагла.

Пасля 1839 года, Полацкага сабора, пачалося адраджэнне, але паралельна і русіфікацыя мясцовага праваслаўя аж да 1918 года, пра што многа пісаў прафесар Яўген Мірановіч. Аднаўленне мясцовай традыцыі пачалося толькі ўжо падчас Другой Рэчы Паспалітай і аўтакефаліі Польскай Праваслаўнай Царквы.

— Вяртаючыся да нашых ранейшых тэмаў, ці можна сказаць, што з цягам часу адбылася відавочная саветызацыя праваслаўнай іерархіі ў Польшчы пасля Другой сусветнай вайны?

— Так, але ўжо ў 1990-х гадах той жа мітрапаліт Сава, калі пабачыў, што паўстала новая Польшча, спрабаваў падладзіцца пад новыя рэаліі, хіба не ведаў, што дакументы пра яго супрацу з камуністычнымі спецслужбамі не былі знішчаны, як гэта адбылося з дакументамі іншых. У 1993 годзе мітрапаліт Сава мяне хацеў высунуць ад Беласточчыны ў выбарчыя спісы ў Сейм. Нацыянальныя меншасці маюць права выставіць свайго кандыдата нават ў адной акрузе. З Беласточчыны яшчэ ад камуністычных часоў да гэтага (2023-га) года паслом у Сейме быў Яўген Чыквін. Ён напраўда многа зрабіў для праваслаўных у Польшчы за ўвесь гэты час. Таксама матрапаліт ад беларускай меншасці хацеў яшчэ падтрымаць і паставіць у выбарчыя спісы мяне, але беластоцкая беларуская меншасць узбунтаваліся – я жыла ўжо шмат гадоў у Варшаве, і паставілі іншага чалавека, які прайграў выбары і не трапіў у Сейм.

— Што важнага ўдалося зрабіць разам?

— У 1997 годзе выйшла пастанова пра апошнюю магчымасць рэстытуцыі маёмасці, адабранай пры камуністах,падаць дакументы-пацверджанне на валоданне маёмасцю трэба было да 31 снежня 1998 года. Гэта быў шанец вярнуць царкоўную маёмасць. Мітрапаліт даручыў нейкаму чалавеку заняцца гэтай справай. 15 снежня 1998 года мы з ім сустракаліся, хіба, была яшчэ надзея, што ўсё будзе падрыхтавана, ён мне нічога не сказаў, а 19 снежня пазваніў мне – “ратуй!”. Ён ведаў, што ў мяне дома ляжаць копіі дакументаў.

У часы яго папярэдніка, мітрапаліта Васілія, царкоўны архіў быў адкрыты, і розныя людзі прыходзілі, кантролю асабліва не было, гістарычныя дакументы выкрадаліся і г. д. Што гэта за людзі, можна толькі здагадвацца. Але частку дакументаў я ў свой час адкапіравала ў Варшаўскай палітэхніцы, што тады было не так проста, як зараз. Тады не было парафіі пры вуліцы Подвале [18], хаця ў 1944 годзе там яшчэ служылі, царква будавалася грэчаскімі купцамі ў XIX стагоддзі, а перад вайной гэта была паўнавартасная праваслаўная парафія. Яшчэ праваслаўнай царкве належылі землі ў цэнтры Варшавы, дзе зараз ходзяць трамваі па вуліцы Салідарнасці, там былі калісьці землі, якія належылі царкве, таксама землі пад Новым Дваром Мазавецкім (палац праваслаўных епіскапаў). Праваслаўнай царкве належыў таксама будынак паліцыі на варшаўскай Празе, пабудаваны перад Другой сусветнай вайной. Усё гэта былі маёмасныя дакументы з XIX стагоддзя часоў Расійскай імперскай царквы. Адно не магла знайсці дакументы на даваенную праваслаўную сярэднюю школу і гімназію. З таго, што ў мяне было, я рыхтавала па начох дакументы, і мітрапаліт, вядома, нерваваўся, што не паспеем да канца вызначанага дзяржавай тэрміна, тэлефанаваў мне. Толькі 29 снежня я падпісала ў яго дакументы ў Беластоку, перараблялі разам неабходнае, і вось у апошні дзень 31 снежня ўсе дакументы я падала ў Міністэрства ўнутраных спраў па вуліцы Ракавецкай у Варшаве. Цікава атрымалася – там усе ўжо святкавалі, моцна здзівіліся, што праваслаўныя дакументы ім прынеслі. Дзякуючы гэтай працы потым праваслаўным аддалі землі, напрыклад, па вуліцы Пулаўскай, дзе нядаўна асвяцілі Варшаўскую царкву Агія Сафія, або землі і будынак у Старым горадзе, дзе знаходзіцца царква Святой Троіцы.

Такім чынам, мы ў супрацы мітрапалітам Савам многае зрабілі на карысць Праваслаўнай царквы ў Польшчы, ён давяраў мне. Гэтак было аж да часу, калі ў маім асабістым жыцці адбыліся пэўныя змены ў 2000-х гадах. Пасля гэтага адносіны кардынальна змяніліся. Але я заўсёды, дзе мяне ні запрашалі ў палітычных справах і г.д., гаварыла пра праваслаўе, пра правы праваслаўных. І, канешне, не перастала гаварыць пра правы меншасцяў. Я была ў Хельсінскай фундацыі ад пачатку 1990-х гадоў, выступала за правы розных меншасцяў.

На адной з першых канферэнцый ў Супрасле, на якой прысутнічалі і праваслаўныя, і каталіцкія епіскапы, я выступала наконт Супрасльскага манастыра – каму ён належыць. Я даводзіла, што паколькі яго заснавалі праваслаўныя, ён заўсёды быў праваслаўным, то ён і павінен належыць праваслаўным. Памятаю, як моцна было раззлаванае каталіцкае духавенства, у тым ліку каталіцкі Беластоцкі епіскап, нават не размаўлялі са мной. Мяне ведалі з таго, што я выступаю за правы праваслаўных.

— Чаму Вы не ідзеце на выбары ў Сейм?

— На Беласточчыне ў мяне няма шансаў, бо я кажу многа чаго іначай, чым “Радыё Артадаксія”, а гэтае прапагандысцкае радыё – “альфа і амега” для Беласточчыны. А ў іншых рэгіёнах хапае сваіх кандыдатаў.

— Якое зараз праваслаўнае грамадства ў Польшчы? Ці захоўваецца ў ёй сантымент да Рускай Праваслаўнай Царквы? Ці з пачаткам паўнамаштабнага ўварвання Расіі ва Украіну нешта змянілася?

— Адкажу так. Пасля майго публічнага ліста да Савы [19] у лютым гэтага года многія святары звязваліся са мной і дзякавалі мне за маю пазіцыю ад сябе і ад імя іншых, бо не ўсе могуць гэта агучыць. Так, слупскі святар з “Радыё Артадаксія” атрымаў забарону выказвацца публічна, і зараз яго ўжо на гэтым радыё няма. Наконт ліста Савы да патрыярха Кірыла публічна выказваўся таксама былы польскі пасол у Грэцыі, Румыніі, сын вядомага праваслаўнага святара прафесар Міхаіл Клінгер.

— А як Вы зараз ставіцеся да царкоўнай сітуацыі ва Украіне?

— Варфаламей адмяніў рашэнне 1686 года, паводле якога Маскоўскі патрыярх атрымаў права рукапалагаць мітрапалітаў у Кіеве. Але пра гэта ў царкоўным асяроддзі тут, у Польшчы, не кажуць. У той час так склалася, што праваслаўная царква апынулася, так бы мовіць, у маскоўскіх руках: праваслаўныя павінны былі падпарадкоўвацца маскоўскай уладзе, а каталікі – касцёльным уладам у Польшчы. То бок палякі сваімі рукамі аддалі праваслаўную царкву маскоўскай уладзе, пра што не прынята зараз казаць. Маскоўская ўлада добра заплаціла турэцкаму султану, каб схілілі Канстанцінопальскага патрыярха да такога рашэння. Так праваслаўная царква ў Кіеве перайшла пад Маскву. На мой погляд, калі такім чынам было ўсё зроблена, і Патрыярх Варфаламей адмяніў такое рашэнне, то яно не мусіць мець сілы. І гэта тычыцца не толькі Украіны, але і ўсёй Беларусі, нават і Смаленшчыны, усіх тэрыторый былой Рэчы Паспалітай – і Літвы, і Латвіі. Калі глядзець з кананічнага пункту гледжання, на адной тэрыторыі павінна быць адна царква, а існуе дзве – ПЦУ[20] і УПЦ[21]. Так жа ёсць і ў Літве зараз, і ў Эстоніі. Але ў Эстоніі Патрыярх маскоўскі пагадзіўся на такую сітуацыю. Наколькі я разумею, мітрапаліт Сава ўспрымае сітуацыю ва Украіне так, што толькі пасля агульнага Усеправаслаўнага сабора і прызнання незалежнай царквой ПЦУ усімі памеснымі праваслаўнымі цэрквамі яна можа атрымаць аўтакефалію і лічыцца “законнай”. Але, як вядома, Маскоўскі патрыярх не жадае стасавацца з Канстантынопальскім і праігнараваў Усеправаслаўны сабор на Крыце ў 2016 годзе. Гэта ўсё не вельмі добрая сітуацыя для праваслаўнай царквы ў цэлым.

— Ці ёсць у Польшчы праваслаўныя епіскапы, якія думаюць іначай, чым мітрапаліт Сава, наконт ПЦУ?

— Ёсць тры, але ў цяперашняй царкоўнай сітуацыі ў Польшчы я не буду іх назваць. Гэта епіскапы з тэрыторый, што бліжэй да Украіны, якія сутыкаюцца з украінскімі вернікамі. А з таго боку мяжы найбольш блізкімі з’яўляюцца тэрыторыі, на якіх УПЦ амаль не засталося ў параўнанні з колькасцю іншых прыходаў. Чым далей на усход Украіны, тым больш УПЦ. На маю асабістую думку, у Заходняй Украіне праблемнай з’яўляецца стаўрапігіяльная Пачаеўская Лаўра, якая населена неўкраінскімі манахамі, а расіянамі і падтрымліваецца прарасійскімі людзьмі. Польская Праваслаўная Царква дапамагае гэтай Лаўры ў якасці дапамогі Украіне, а ў рэальнасці ўкраінцам не дапамагае. Гэта ўсё сумна, бо, напрыклад, перад Другой сусветнай вайной у Лаўры былі праўкраінскія рухі.

— А ці здольна Польская Праваслаўная Царква стаць больш самастойнай у сваіх культурных і палітычных перавагах?

— Такіх сантыментаў да “Святой Русі”, якія раней маглі быць на Беласточчыне, мне падаецца, ужо няма. На Беласточчыне глядзяць, што адбываецца ў Беларусі. Большасць ужо не хоча быць нават беларусам… І арыентуюцца ў супрацьлеглым сэнсе. Але іх цікавіць, штó на то ці іншае скажа Лукашэнка. Адначасова для многіх на Беласточчыне Лукашэнка – “беларускі дыктатар”, які даў людзям пенсію, падтрымлівае людзей. На жаль, дзейнічае прапаганда. І тыя ж людзі бачаць усходніх мігрантаў, іх трупы, як гэтых людзей забірае польская паліцыя, і яны ўпэўненыя, што вінаваты палякі, што палякі мораць іх голадам, выпіхваюць назад у Беларусь. Але ролю Лукашэнкі ў гэтай трагічнай сітуацыі яны да канца не разумеюць. Стаўленне да расійскай царквы і ў “Радыё Артадаксія” не змянілася нават пасля пачатку паўнавартаснага ўварвання Расіі ва Украіну. І ўсё гэта на фоне дапамогі украінцам, да чаго праваслаўнае насельніцтва, канешне, далучылася. Напрыклад, Супрасльскі манастыр прытуліў украінскія сем’і, дзяцей.

— А як да такіх людзей “дагрукацца”, часы ўсё ж мяняюцца? І ці ёсць іншыя праваслаўныя ў Польшчы, якія думаюць іначай наконт расійска-украінскай вайны?

— Цяжка памяняць Беласточчыну, яна розная, аўтахтонная, праваслаўная i каталіцкая, з вялікім уплывам усходняй прапаганды. Прапаганда і гісторыя спавадавалі паўстанне на Беласточчыне двух супрацьлеглых групп – правых польскіх нацыяналістаў і той часці, як правіла, праваслаўнай, якая баіцца іх, успамінаючы часы перад 1989 годам. Пасярэдзіне – большасць, але яна менш заўважная. Яна, незалежна ад веравызнання, хоча жыць у дэмакратычнай Польшчы, што ўваходзіць у Еўразвяз. 24–25 лютага 2022 года я была ў Беластоку ў мясцовай царкве разам са здымачнай групай, якая робіць пра мяне дакументальны фільм. Яны запыталіся ў аднаго святара пра пачатак вайны, на што, каб Вы разумелі ўзровень успрыняцця сітуацыі гэтым чалавекам, атрымалі адказ – “гэта ўсё жыды зрабілі”… Такія бессэнсоўныя погляды ёсць у многіх, але яны не залежаць ад прыналежнасці да рэлігіі або нацыянальнасці. А вось на захадзе зараз вельмі вялікая ўкраінская дыяспара – Пазнань, Уроцлаў, яны, канешне, іначай ацэньваюць сітуацыю.

— Тады ўзнікае пытанне – ці будзе калі “адэкватным” праваслаўе ў Польшчы?

— Будзе, калі ўкраінцы перамогуць у вайне. Тады будзе змена кірунку царквы, як пасля развалу Савецкага Саюза. Я ў сваёй дзейнасці па ўсіх франтах падтрымліваю Украіну і ад 24 лютага кажу, што трэба Украіне даць авіяцыю…

У беларусаў таксама будуць свае “5 хвілін”, але калі беларускія дэмакратычныя сілы перасварацца паміж сабой, то ўжо,магчыма, праз 50 гадоў ніякай Беларусі не будзе, і Расія зробіць татальную рэальную русіфікацыю.

— Ці будзе Польская Праваслаўная Царква арыентавацца на ўкраінскую царкву, або на Расію – у розных справах, напрыклад, у справе перахода на новаюліянскі каляндар?

— Я лічу, што пасля будучых зменаў у Беларусі Польская Праваслаўная Царква будзе арыентавацца на Беларусь, бо ў праваслаўных Польшчы вельмі моцныя сувязі з беларусамі, вельмі многія аўтахтонныя праваслаўныя ўсведамляюць сябе беларусамі. Акрамя мітрапаліта Савы (ён украінец па паходжанні), усе польскія праваслаўныя епіскапы – беларусы. Зараз, канешне, гэта ўжо будзе мяняцца, бо прыехала вельмі многа ўкраінцаў. Таксама ўсё больш праваслаўных у Польшчы адчувае сябе палякамі. Думаю, сувязь з Маскоўскім Патрыярхатам будзе слабець, хаця, трэба прызнаць, ён застанецца найбольшай праваслаўнай аўтакефаліяй па колькасці вернікаў.

Калі Беларусь стане вольнай, у беларусаў будзе аўтаномія ці аўтакефалія і сувязі з Канстантынопалем. Але гэта не так важна.

Я, напрыклад, падтрымліваю пераход на новаюліянскі каляндар, асабліва ў гарадах, дзе працоўныя дні цяжка перанесці з 7 і 8 студзеня, калі ідуць праваслаўныя святы паводле старога календара. Але за стары стыль – старшае пакаленне на Беласточчыне і некаторыя нацыянальныя меншасці ў іншых рэгіёнах, напрыклад, лэмкі. Яны вельмі кансерватыўныя і нельга ім змены навязваць гвалтам, яны адзначаюць святы акурат па-старому, паводле юліянскага календара. З іншага боку, нават у такім асяроддзі для моладзі, якая працуе, напрыклад, у муніцыпалітэтах і на іншых дзяржпасадах, пераход на новы каляндар ужо больш прымальны і пажаданы.

— А што Вы думаеце наконт перспектывы літургій на беларускай мове ў Польшы?

— Тое, што беларусам дазволілі ў Варшаве служыць па-беларуску, няхай і раз на месяц, – хутчэй выключэнне. Канешне, тая мова, якой беларусы спяваюць у Варшаве, – можна сказаць, “свая” на Беласточчыне. Я прывазіла сваёй цёце аркуш з надрукаванымі па-беларуску малітвамі “Ойча наш” і “Сімвал веры”, якія раздаюць падчас службы ў Варшаве. Яна ўпершыню пабачыла малітвы на сваёй мове… Але зараз, асабліва ў гарадах Беласточчыны і прыгарадных вёсках, ужо новае пакаленне гаворыць па-польску, і служыць бы хацелі ўжо па-польску, старое беларускамоўнае пакаленне вымірае. У частцы рэгіёнa яшчэ існуе нацыянальна-моўная кансерватыўнасць, таму і на беларускую мову мясцовым пакуль згадзіцца было б мо лягчэй, чым на польскую – зараз жа служаць па-царкоўнаславянску. Але царкоўна-славянская мова для многіх, асабліва для старэйшага пакалення, падаецца найбольш адпаведнай мовай літургіі, бо існуе вельмі моцная прывязанасць да традыцыі. Калі мы кажам пра хрысціянізацыю, то, канешне, неабходна людзям прапанаваць маліцца на той мове, якую яны разумеюць і на якой размаўляюць. Я думаю, што нават увядзенне беларускай мовы замест царкоўнаславянскай на Беласточчыне – ужо ў пэўным сэнсе барацьба з часам, бо, нягледзячы на беларускія школы, у рэгіёне ідзе паланізацыя.

У маім дзяцінстве па вёсках на ўсход ад Беластока гаварылі па-беларуску. Лавачка на вуліцы гаварыла па-беларуску незалежна ад веравызнання, а як толькі хто ішоў па вуліцы чужы, адразу пераходзіла на польскую. Але, трэба разумець, гэта не літаратурная такая мова, а “свая”, “мясцовая” мова. Зараз у тых самых аколіцах беларускі говар знікае…

На беларускім баку ў Гродна гавораць пераважна па-расійску, у Брэсце – па-палеску, па польскім боку таксама размаўляюць на памежнай гаворцы, як, напрыклад, і Клешчэле, і Гайнаўка, а ў Белавежы – па-беларуску. І для тых людзей Беларусь – тое месца, дзе знаходзіцца крыніца іх мовы, часцей за ўсё “не бачаць”, што Беларусь ужо гаворыць пераважна па-расійску, хоць і мноства іх знаёмых ці радня гавора па-расійску.

Зараз пад Беластокам па-беларуску гавораць толькі старшыя людзі, праваслаўныя да сваіх дзяцей зараз ужо гавораць па-польску. І калі ў Беластоку арганізоўвалі праваслаўныя службы па-беларуску, з мясцовых прыходзіла пара чалавек на ўвесь агромны сабор Агія Сафія і беларуская студэнцкая моладзь…

— Ці можна сказаць, што на Беласточчыне беларуская літургічная мова цяпер не мае шансаў?

— Мае шансы, але людзі павінны ўсвядоміць, што гэта іх мова, і яе не варта саромецца. У камуністычныя часы мясцовых, “тутэйшых”, моцна стыдзілі за тое, што яны размаўлялі на сваёй мове. І гэтая траўма вельмі глыбока сядзіць у людзях. Зараз ёсць, усё ж, беларускія дзіцячыя садкі, беларуская сярэдняя школа. Таксама цяпер многа беларусаў выехала з Беларусі. А што тычыцца мясцовых, у Гайнаўцы, у Бельску Падляскім на вуліцы можна яшчэ пачуць беларускую мову, але бліжэй да Беластоку, напрыклад, пад Заблудавам, або ў Супрасле – ужо горш.

Каталіцкае Падляшша перастала гаварыць па-беларуску ў часы “Салідарнасці”, той жа Юрэк Папялушка да 14 гадоў па-польску не размаўляў. Уся яго родная вёска гаварыла па-беларуску, а цяпер – толькі старыя людзі.

— Вы ведалі ксяндза Папялушку? Раскажыце пра вашы стасункі.

— Мы былі ў вельмі добрых адносінах. Ксяндза Ежы Папялушку я спаткала ў Вышэйшай афіцэрскай пажарнай школе падчас страйка, яшчэ да таго, як мяне пасадзілі. А пазней я пазнаёмілася з яго бацькамі. Мае знаёмыя, якія таксама з імі кантактавалі, казалі – яго бацькі размаўляюць на нейкай незразумелай мове, нешта зусім па-польску не размаўляюць, ксёндз польскі, а бацькі па-польску не гавораць між сабой… Я-та ведала, што ў той мясцовасці – беларуская мова, гэта вёска, якая адыйшла да Прусаў у 1795 г., і там не хацелі ані праваслаўных, ані ўніятаў, імкнуліся перавясці насельніцтва ў каталікі. На апошніх імянінах Ежы Папялушкі я, а таксама іншыя прысутныя, нават пачулі ад яго – “так дзіўна, што палякі мяне так шануюць за вялікага паляка, я да 14 гадоў па-польску не ўмеў размаўляць”. Калі я пра гэта сведчыла ў розных выданнях, мне нават з Чыкага тэлефанавалі – каб я гэтыя словы прыбрала, але я ўсё пакінула – усё ж, і прысутныя госці, і я на ўласныя вушы чулі гэта ад яго. Мы вось гаворам пра праваслаўных і іх беларускую мову, але былі і мясцовыя каталікі, якія ў свой час гаварылі па-беларуску. Для мяне Папялушка – сімвал двух народаў: польскага, паколькі лічыў сябе палякам, а таксама і беларускага, бо гэтай мовай размаўлялі яго продкі.

Папялушка мне многа дапамагаў, перш за ўсё ў справе падпольнага друку. Дзякуючы яму я атрымала першы “афсэт” для сваёй падпольнай арганізацыі. Ён дапамагаў мне хаваць маю сям’ю пад Закапаным – заплаціў за пражыванне, калі я хавалася ад камуністаў. Хоць мы пазнаёміліся толькі ў 1981 годзе і бачыліся няшмат, моцна адчувалася, што мы аднаго духу. Я нават іранічна сама ў сабе жартавала, што я праваслаўная полька, а ён – каталік з беларускімі каранямі, але пра тое мы з ім не размаўлялі. Часцей мы стасаваліся толькі як я выйшла з турмы, але неўзабаве яго, нажаль, забілі. На яго пахаванні я разам з працоўнай ахоўнай групай адказвала за бяспеку – каб камуністы не зрабілі правакацый і г.д.

— Можа, Вы нешта хацелі б дадаць да гэтага інтэрв’ю?

— Хачу паўтарыць, што Польская Праваслаўная Царква стане іншай, калі зменіцца сітуацыя перш за ўсё ва Украіне, а затым і ў Беларусі. А пакуль Беларусь будзе расійскай паўкалоніяй de facto, нічога не памяняецца.

— А калі памяняецца ўсё ў царкоўнай сферы ва Украіне, а ў Беларусі – не?

— Магчыма, такіх шансаў тады будзе менш. Галоўная апора польскага праваслаўя знаходзіцца пры беларускай мяжы.

---

[1] Незалежны самакіруемы прафсаюз “Салідарнасць” (Niezależny Samorządny Związek Zawodowy “Solidarność”) – польскае антыкамуністычнае і антытаталітарнае аб’яднанне незалежных прафсаюзаў, якое было створана ў выніку страйкаў 1980 года. Са снежня 1981 года, калі камуністычныя ўлады ўвялі ваенны стан у краіне, дзейнічала ў падполлі. У 1989 годзе рух быў зноў дазволены, пасля чаго ажыццявіў мірную рэвалюцыю, дэмантаж камуністычнай улады і перход да сучаснай Польскай дзяржавы.

[2] “Міжарганізацыйны Каардынацыйны Камітэт”.

[3] Заградовая шляхта – шляхта, якая валодала невялікім надзелам зямлі. – Заўвага рэдактара.

[4] Адкрыўся 5 верасня 1981 г.

[5] Падрабязней пра пра злачынствы супраць чалавецтва пасля Другой сусветнай вайны ў Падляскім ваяводстве, якія былі здзейсненыя з мэтай знішчэння грамадзян Польшчы з-за іх прыналежнасці да беларускай нацыянальнай групы і праваслаўнага веравызнання, гл. на сайце Інстытута нацыянальнай памяці Польшчы.

[6] Ежы Караль Бузек, прэм’ер-міністр Польшчы ў 1997–2001 гадах.

[7] Prawo i Sprawedliwość – польская кансерватыўная хрысціянска-дэмакратычная партыя еўраскептычнага характару на чале з Яраславам Качыньскім, заснаваная братамі Качыньскімі ў 2001 годзе.

[8] Т. зв. аперацыя “Вісла”. У 1947 годзе звыш 140 тысяч чалавек украінскай нацыянальнасці было пераселена з паўднёва-усходніх тэрыторый Польшчы на так званыя “zemieodzyskane”. Падрабязней: https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/ipn/163510,Akcja-Wisla-1947-1947.html.

[9] УПА – Украї́нська повста́нська а́рмія, ваенна-палітычнае нацыяналістычнае фарміраванне, якое дзейнічала ва Украіне ў 1942–1960 гадах.

[10] На Валыні ў 1943–1945 адбылася т. зв. валынская разня, або валынская трагедыя – узаемныя этнічныя чысткі ўкраінцаў і палякаў, падчас якіх загінулі тысячы ахвяраў з абодвух бакоў (палякаў каля 100 тысяч). Гл. падрабязней на сайтах Украінскага інстытута нацыянальнай памяці і Інстытута нацыянальгай памяці Польшчы.

[11] Jan Lityński, польскі дзеяч руху за незалежнасць Польшчы, палітык, публіцыст, праваабаронца.

[12] Раздзел VII “Nasz Związek” Праграмы дзейнасці незалежнага прафсаюза “Салідарнасць”, якая была прынятая на першым з’ездзе арганізацыі ў Гданьску.

[13] Dionizy (Konstanty Nikołajewicz) Waledyński, гл. падрабязнее па-польску і па-руску.

[14] Гл., напрыклад, польскамоўны артыкул “Мінулае архіепіскапа Савы” ад 13 студзеня 2009 г.

[15] Tadeusz Bohdan Zaleski, каталіцкі святар, душапастыр армян-каталікоў, дзеяч антыкамуністычнай апазіцыі, пісьменнік, публіцыст, паэт.

[16] Гл. падрабязней артыкул “Samobójstwo czy morderstwo, czyli jak zginął ksiądz Popławski?” ад 13 сакавіка 2009 г.

[17] Гл. падрабязней публікацыю “34. rocznica zabójstwa ks. Stanisława Suchowolca” ад 30 студзеня 2023 г.

[18] Гл. падрабязней.

[19] 1 лютага 2023 года Мітрапаліт Варшаўскі і ўсёй Польшчы Сава (Грыцуняк) павіншаваў “ваеннага патрыярха” Кірыла (Гундзяева) з архіерэйскай хіратоніяй, дзе прагучалі неадназначныя выказванні пра расійскае ўварванне ва Украіну. Гэта спавадавала скандал і шматлікія абурэнні ў польскім грамадстве. З адкрытым лістом акрамя Евы Галушка выступіў Міхаіл Клінгер, тэолаг, дыпламат, былы пасол Польшчы ў Румыніі і Грэцыі. У выніку мітрапаліт Сава выступіў з публічнымі выбачэннямі.

[20] Праваслаўная царква Украіны абвешчана 15 снежня 2018 года на аб’яднаўчым саборы ў Кіеве, атрымала аўтакефалію ад Канстантынопальскага Патрыярхату ў студзені 2019 года. Кіруецца мітрапалітам Епіфаніем Думенка.

[21] Украінская праваслаўная царква 27 мая 2022 года змяніла статут, абвесціўшы аўтаномію ад Маскоўскага Патрыярхата. Кіруецца мітрапалітам Ануфрыем Беразоўскім.