Алесь Чайчыц: «Ватыкан не будзе нічога рабіць для беларусаў, калі беларусы не зробяць зразумелым, што яны ёсць»

Як і эмігранты з пасляваеннай Беларусі, цяперашнія беларускія выгнаннікі будуюць на чужыне сваё духоўнае жыццё. Чаму іх можа навучыць досвед папярэдняй эміграцыі? Пагутарылі пра гэта з публіцыстам Алесем Чайчыцам.

«Ты трапляеш у незнаёмы горад, вакол чужыя людзі і чужая культура, а тут ты прыходзіш у грамаду, дзе ўсё зразумела і ўсе свае»

 – Ці ёсць у старой беларускай эміграцыі той досвед рэлігійнага жыцця, які магла б выкарыстаць цяперашняя эміграцыя?

 – Цяжка сказаць, бо гаворка пра вельмі розных людзей і розныя пакаленні. Для людзей, якія жылі 70-80 гадоў таму, рэлігія была натуральнай часткай штодзённага жыцця, нядзельны паход у царкву ці касцёл быў звычайнай з’явай. Сёння гэта практыкуе адданая меншасць людзей, а тады рэлігія была агульнай справай.

Пасляваенная дыяспара ў значнай меры фармавалася вакол цэркваў. Царква была цэнтрам грамадскага жыцця, а не толькі месцам, куды людзі прыходзяць на набажэнствы. Беларускія цэнтры ў Лондане, Нью-Ёрку, Таронта – яны і дагэтуль спалучаюць у сябе рэлігійную і грамадскую функцыю, і гэта рэцэпт, які дапамог ім пратрымацца шмат дзесяцігоддзяў – у адрозненне ад шматлікіх нерэлігійных цэнтраў.

Царква стварала пэўны стрыжань для таго пакалення беларускай эміграцыі. У гэтым плане іх досвед можна назваць прыкладам, які трэба вывучаць і якому можна следаваць з улікам сучасных рэалій. Факт той, што дзе была царква як аб’яднанне людзей, парафія ці рэлігійная суполка, там рана ці позна з’яўлялася царква як будынак, а пазней з’яўляўся і грамадска-культурны цэнтр, дзе адбываліся і часам адбываюцца дагэтуль беларускія мерапрыемствы. Амаль не ведаю, каб са старых часоў захаваліся такія цэнтры, якія не былі так ці інакш звязаныя з цэрквамі.

«Трэба рабіць сваю справу, нягледзячы на тое, наколькі безнадзейнай яна здаецца, проста трэба рабіць, і будзь што будзе»

 – А што можна было б пераняць з таго досведу ў практычным плане?

 – Я пару гадоў жыў у Лондане і быў часткай супольнасці вакол айца Аляксандра Надсана, які тады яшчэ быў жывы. Там штонядзельнае набажэнства было не проста набажэнствам: спачатку мы маліліся, а потым збіраліся разам і, напрыклад, пілі гарбату.

Было вельмі ўтульна. Мы збіраліся ў тым атмасферным беларускім памяшканні, якое спалучала ў сябе старую Англію з духам беларушчыны, выратаванай ад савецкіх акупантаў. Побач былі беларускія бібліятэка і музей з артэфактамі і кнігамі, у тамтэйшых архівах пастаянна з’яўляліся цікавыя знаходкі.

Усё гэта вельмі прываблівала, бо там ты адчуваў, што табе радыя і ты сярод сваіх, і можаш зрабіць нешта карыснае. Таму заўжды і хацелася то зладзіць там нейкі суботнік, то з нечым дапамагчы. Было адчуванне агульнай справы, нешта вельмі сямейнае і шляхотнае.

У сярэдзіне гэтага быў вельмі хрысціянскі дух – маўляў, трэба кожнага прывітаць, каб кожны тут адчуваў сябе сярод сваіх. Гэта быў правільны падыход, які складаўся з многіх дробязяў, але галоўным быў менавіта хрысціянскі дух служэння і прывітання ўсіх, а роўнеж мэтанакіраванасць і непахіснасць у тым, каб ісці да гэтай мэты, нягледзячы ні на што.

Айцец Аляксандр Надсан таксама быў важным прыкладам. Некалькі дзесяцігоддзяў, у самыя часы застою і халоднай вайны, калі не было ніякай надзеі на тое, што Беларусь можа зрабіцца незалежнай, ён быў адзіны ў свеце, хто кожны дзень служыў імшу па-беларуску. Прыходзілі да яго ў каплічку, не прыходзілі – ён проста служыў і служыў. 

Гэта магло здавацца безнадзейным, быццам ён займаецца нечым непатрэбным. А ў выніку ён перамог, дачакаўся таго, што Беларусь стала незалежнай дзяржавай.

І гэта вельмі важная думка, якую варта мець усім цяпер: трэба рабіць сваю справу, нягледзячы на тое, наколькі безнадзейнай яна здаецца, проста трэба рабіць, і будзь што будзе. Важна моцна стаяць на нагах, але пры гэтым працаваць дзеля Беларусі, нягледзячы ні на што.

Калі пачытаеш навіны, можа скласціся ўражанне, што ўсё вельмі дрэнна. Але гэта цяпер яно дрэнна, а некалі можа зрабіцца лепшым, і трэба ў гэта верыць і да гэтага ісці.

 – Напэўна, царкоўныя абшчыны маглі б дапамагаць і з эмігранцкім жаданнем знайсці сваё згуртаванне, сваіх людзей.

 – Безумоўна, і для мяне таксама гэта было важна. Ты трапляеш у незнаёмы горад, вакол чужыя людзі і чужая культура, а тут ты прыходзіш у грамаду, дзе ўсё зразумела і ўсе свае. Гэта вельмі важная падтрымка, якую я адчуў, пры тым што гэта не быў нейкі высілак з таго боку. Проста тое, што я туды прыйшоў і знаходзіўся ў той царкве, дало мне моцны зарад падтрымкі і давала яго, пакуль я жыў у Лондане.

«Беларусы замежжа не здолелі стварыць такі вобраз беларушчыны, што быў бы цікавы для другога і трэцяга пакалення эмігрантаў»

 – У старыя часы было шмат беларускіх парафій, рабілася багата справаў, а да сённяшняга часу дажыло не надта шмат з іх. У чым бачыце прычыну?

 – Беларусы не змаглі стварыць такую нацыянальна-культурніцкую супольнасць у эміграцыі, якая мела б жыццяздольнасць даўжэй за межы аднаго пакалення. Другое і трэцяе пакаленне эмігрантаў асімілёўваліся, ужо не цікавіліся беларускімі справамі і адыходзілі ад арганізаванага беларускага жыцця, часткова і ад рэлігійнага. 

Ёсць шмат прыкладаў, калі беларускія цэрквы ў замежжы прадаваліся. У Амерыцы ёсць дагэтуль некалькі парафій, якія ў сваёй назве маюць слова “беларуская”, але па сутнасці там няма ні беларускага святара і адпаведных набажэнстваў, ні беларускай паствы. 

То-бок гэтая царква, якая падпарадкоўвалася, напрыклад, праваслаўнаму Канстанцінопальскаму патрыярхату, была агульнай не толькі для беларусаў, але і для іншых вернікаў. Паступова там рабілася менш і менш беларусаў, але прыходзілі ўкраінцы, расейцы і іншыя замежнікі, не было беларускіх святароў. Праз некалькі дзесяцігоддзяў атрымлівалася такая агульнаславянская праваслаўная парафія, дзе беларускі кампанент быў толькі ў назве і гісторыі.

Беларусы замежжа не здолелі стварыць такі вобраз беларушчыны, што быў бы цікавы для другога і трэцяга пакалення эмігрантаў, якія ўжо з’яўляюцца еўрапейцамі ці амерыканцамі і размаўляюць дома на іншай мове, але якія маюць беларускія карані і якім гэта патэнцыйна магло б быць цікава. Гэта важная памылка, на якой трэба вучыцца. Трэба працаваць на другое, трэцяе пакаленне эмігрантаў, каб людзі заставаліся вернымі Беларусі і каб Беларусь заставалася ім цікавай.

Гэта не значыць, што трэба актыўней убіваць ім у галаву беларушчыну, трэба працаваць над прывабнасцю. У тым ліку варта рабіць гэта і на беларускай, і, напрыклад, на англійскай мове, каб тыя, хто не ведае беларускую, таксама ў гэтым маглі ўдзельнічаць. Патрэбная гнуткасць і нейкая крэатыўнасць.

 – Калі параўнаць беларусаў замежжа, напрыклад, з украінскімі эмігрантамі, ці бачыце вы розніцу ў падыходзе да арганізацыі рэлігійнага жыцця? Магчыма, нешта варта пераняць?

 – Мала ведаю ўкраінцаў замежжа. Іх саміх па сабе больш, і проста праз гэта ў іх большы, чым у нас, маштаб таго, што яны робяць. Перыядычна бываю на беларускіх набажэнствах, якія адбываюцца ва ўкраінскай царкве ў Зальцбургу, і там таксама вельмі ўтульная атмасфера. 

Нядаўна там было каляднае набажэнства: сабраўся тузін беларусаў, прыехаў святар. Пасля набажэнства ўкраінцы запрасілі нас папіць гарбаты, пачаставалі нас варэнікамі. Гэтыя варэнікі мяне проста перанеслі ў наш рэгіён, такое было моцнае адчуванне чагосьці блізкага да дома, так што гасціннасць ва ўкраінцаў ёсць.

У Лондане вельмі буйная ўкраінская грамада, у самым цэнтры горада стаіць вялікі ўкраінскі сабор, там шмат актыўнасцей – і хор, і нейкія дзіцячыя гурткі. Украінцы замежжа лепш, чым беларусы, здолелі захаваць нацыянальную пераемнасць у другім і трэцім пакаленні. У той жа ўкраінскай грамадзе, што месціцца ў Канадзе, гэтая пераемнасць шмат у каго перадаецца з пакалення ў пакаленне, і людзі працягваюць ёй жыць. Гэта канадцы, але ў іх ёсць гонар за свае ўкраінскія карані, за тое, што яны грэка-каталікі.

Ва ўкраінцаў іншыя абставіны, чым у нас. У дадатак да таго, што іх больш, яны ўжо  30 гадоў маюць сваю незалежную і нацыянальна-арыентаваную дэмакратычную дзяржаву, у той час як беларусы працягваюць жыць у супрацьстаянні з рэжымам, які пануе на радзіме. 

Таму ўкраінцам аб’ектыўна прасцей. Украінскасць не звязаная з небяспекай. Да таго ж, у іх цяпер ідзе вайна і гэта таксама стымулявала інтарэс да ўкраінскасці.

«Калі беларусы будуць актыўныя, тады і іншыя, у тым ліку Ватыкан, будуць больш ахвотна дапамагаць»

 – За межамі Беларусі жывуць некалькі соцень тысяч беларусаў-каталікоў. Ці дастаткова, на вашу думку, Ватыкан удзельнічае ў іх духоўным жыцці?

 – З аднаго боку, ён у ім мала ўдзельнічае, а з іншага, ініцыятыва ўвогуле павінна ісці ад беларусаў. Ватыкан не будзе нічога рабіць для беларусаў, калі беларусы не зробяць зразумелым, што яны ёсць і што дапамога ім будзе дапамогай важнай справе.

Так што ўсё павінна ісці ад беларусаў, беларускага духавенства, каб яны супольна і скаардынавана дзейнічалі самі і сваімі сіламі, але таксама былі паважанай супольнасьцю, якая можа пайсці да Ватыкана ці мясцовага біскупа і папрасіць, напрыклад, памяшканне для набажэнства. Для гэтага мусіць быць моцная сетка беларускіх суполак, каталіцкіх аб’яднанняў. Варта, каб людзі адзін аднаго ведалі, адчувалі, што маюць нешта супольнае, што ў іх ёсць агульныя інтарэсы. 

Гэтае пачуццё салідарнасці і цеплыні мусіць яднаць людзей, каб людзі маглі разам нешта рабіць і каб тыя, сярод каго жывуць беларусы замежжа, бачылі гэтую сілу беларускую і былі настроеныя нам дапамагаць.

 – То-бок распачынаць нейкія структуры сярод беларускіх каталікоў замежжа мусяць самі вернікі?

 – Безумоўна. Гэта нават мусіла б быць не цэнтралізаваная структура, а сеціва, аб’яднанне аб’яднанняў. Трэба, каб кожны ў іх быў на сувязі і можна было даведацца – маўляў, хто ў нас ёсць у Зальцбургу, у Мюнхене ці ў Браціславе. У гэтай сетцы людзі былі б аб’яднаныя агульнымі каштоўнасцямі, мэтай. 

Расейская прымаўка кажа, што пад камень, які ляжыць, вада не пацячэ. Таму трэба дзейнічаць самім. Калі беларусы самі будуць актыўныя, калі нас будуць успрымаць як сілу ў добрым сэнсе, тады іншыя, у тым ліку і Ватыкан, будуць больш ахвотна дапамагаць. А калі гэта будзе невялікая групка людзей, якія нічым не прыкметныя і толькі ходзяць і нешта ўвесь час просяць, такім будуць дапамагаць значна менш.

 – Што б магло дапамагчы стаць такой супольнасцю?

 – Важна прысвячаць час у эміграцыі стварэнню таго, што магло б быць карысным для Беларусі. Беларускія святары ў Лондане выдавалі кнігі, часопісы. Яны збіралі беларускія артэфакты – куплялі іх на аўкцыёнах, на антыкварных рынках. Увесь гэты скарб назапашваўся, і там былі яшчэ і нематэрыяльныя каштоўнасці: даследванні, думкі, ідэі.

Трэба і нам усё гэта назапашваць, і некалі прыйдзе час, калі яно стане карысным у Беларусі. Так здарылася з многімі кнігамі, якія былі створаныя ў эміграцыі беларускімі каталіцкімі святарамі, потым трапілі ў Беларусь і спрыялі беларусізацыі касцёла.

Варта даглядаць беларускія мясціны ў замежжы, магілы выбітных беларусаў, тых жа беларускіх святароў – яны шмат дзе ёсць, але пра іх часта забываюць. Усё гэта дапаможа беларускім каталікам існаваць як супольнасці, нягледзячы на свой цяперашні стан выгнаннікаў. Так можна будзе весці асэнсаванае жыццё, напоўненае зместам і важнымі справамі, што потым будуць прыдатныя ў Беларусі, але якія можна рабіць тут і цяпер.