Царква, дзяржава і правы чалавека 

Галава Рышэлье

Пачнем з гістарычнай цікавосткі. У разгар Французскай рэвалюцыі была выкрадзена галава муміфікаванага цела аднаго царкоўнага дзеяча, памерлага ў папярэднім стагоддзі. Галава праз нейкі час апынулася за мяжой, ва ўладаннях аднаго брытанскага арыстакрата, які час ад часу хваліўся рарытэтам перад сваімі калегамі. Праз шмат гадоў, аднак, Напалеону ІІІ удалося пераканаць нашчадка таго арыстакрата вярнуць галаву ў Францыю, каб пахаваць яе з астатняй часткай цела. Гэтым царкоўным дзеячам быў кардынал Рышэлье, першы міністр караля Людовіка XIII. 

Як атака на парэшткі славутага кардынала, так і зацікаўленасць мець іх «у сябе» шмат што гавораць пра царкоўныя рэаліі ў папярэднія эпохі. Французскія рэвалюцыянеры ўспрымалі Рышэлье не толькі як сімвал старога рэжыму, але таксама як сведчанне неймавернага ўплыву царкоўных іерархаў на палітычнае жыццё. Для брытанскага арыстакрата Рышэлье быў легендарнай постаццю з гісторыі суседняй краіны. Для пострэвалюцыйнай Францыі кардынал быў важнай часткай гістарычнай памяці, адсюль настойлівыя намаганні яе новых уладаў вярнуць яшчэ парэшткі ў краіну.

У больш новай гісторыі ўсцяж былі выпадкі, калі святары або біскупы займалі важныя дзяржаўныя пасады або бралі непасрэдны ўдзел у палітычным жыцці краіны. Апошні, бадай, выпадак, калі дзейны каталіцкі святар быў ключавой фігурай у дзяржаўнай палітыцы, меў месца  ў Славакіі часоў другой сусветнай вайны: ксёндз Ёзаф Ціса, з адабрэння нацысцкай Нямеччыны, кіраваў краінай у 1939–1945 гады. 

У пасляваенны час Ватыкан усё больш і больш неахвотна ставіцца да якога-кольвечы палітычнага заангажавання духоўных асобаў, а прыняты ў 1983 годзе новы Кодэкс кананічнага права наўпрост забараняе прадстаўнікам духавенства займаць «дзяржаўныя пасады, якія прадугледжваюць удзел у ажыццяўленні улады» (канон 285, §3). Рэдкія выпадкі непасрэднага заангажавання духоўнікаў у палітычную дзейнасць здараліся і пасля прыняцця новага Кодэкса. Напрыклад, у 2006–2008 гады ксёндз Рэйманд Грэйвэл быў дэпутатам канадскага парламента. Аднак нават такая форма ўдзелу не вітаецца Ватыканам і духоўныя асобы, як правіла, ставяцца перад выбарам: або сыход з палітычнай дзейнасці, або пераход у свецкі стан. 

Не будзем тут уваходзіць у аналіз фактараў і матываў «эвакуацыі» духавенства са свету палітыкі, абмяжуемся канстатацыяй, што «эпоха Рышэлье» застаецца ў далёкім мінулым і наўрад ці вернецца ў бліжэйшай будучыні. Гэта, канешне, не азначае поўнай ізаляцыі Каталіцкай царквы ад палітычнага жыцця. Яе прысутнасць у грамадска-палітычным жыцці на цяперашнім этапе мае тры формы:

1. праз сацыяльнае навучанне, у рамках якой ацэньваюцца тыя ці іншыя з’явы ў грамадска-палітычным жыцці і прапануюцца агульныя напрамкі вырашэння паўсталых праблем грамадскага характару;
2. у рамках ватыканскай дыпламатыі, якая ўсцяж уяўляе сабой шырокую сетку міжнародных кантактаў: дыпламатычныя прадстаўніцтвы Ватыкан мае у 179 краінах свету, а таксама ў Еўрасаюзе;
3. праз пасярэдніцва свецкіх вернікаў, якія, безумоўна, могуць прымаць непасрэдны ўдзел у палітычным жыцці, а прымаючы ўдзел, могуць быць схільнымі кіравацца сацыяльным навучаннем Каталіцкай царквы.

У далейшым падрабязней абмяркуем першую форму ўдзелу Царквы ў грамадска-палітычным жыцці: сацыяльнае навучанне. Асаблівым чынам будзе цікавіць тая яго складовая, якая тычыцца правоў чалавека і грамадзянскіх свабодаў. 

Што такое каталіцкае сацыяльнае навучанне?

Каталіцкае сацыяльнае навучанне (КСН) – гэта філасофска-багаслоўская рэфлексія над чалавекам у яго грамадскім вымярэнні. КСН можна трактаваць як раздзел этыкі, а менавіта, як грамадскую этыку. У сувязі з гэтым уступную дэфініцыю КСН можам перафармуляваць такім чынам: сістэматычнае вывучэнне грамадска-палітычнага, эканамічнага і культурнага жыцця – ці ў глабальным, ці ў лакальным маштабе – з мэтай выявіць праблемы этычнага характару і запрапанаваць спосабы іх вырашэння.

Паводле свайго прадмету КСН супадае са свецкай сацыяльнай этыкай, але паводле аспекту розніцца тым, што намагаецца ацэньваць грамадскае жыццё з улікам трансцэндэнтнай прыроды чалавека, гзн. паклікання чалавека да жыцця вечнага і гармоніі з Богам (як ў гэтым жыцці, так і будучым).

Тут можа быць дарэчным зрабіць невялікае ўдакладненне: ёсць тонкая розніца паміж каталіцкім сацыяльным навучаннем і сацыяльным навучаннем Каталіцкай царквы (СНЦ). Апошняе – гэта сукупнасць афіцыйных дактрынальных палажэнняў на тэму грамадска-палітычных выклікаў. Гэтыя палажэнні месцяцца ў дакументах Сабораў, пасланнях папаў рымскіх, заключэннях Кангрэгацый (Дыкастэрыяў), а таксама – на мясцовым узроўні – звароты епіскапскіх канферэнцый паасобных краінаў. 

Па ідэі, СНЦ уяўляе сабой набор нарматыўных арыентыраў, якімі абавязаны кіравацца свецкія вернікі, што прымаюць непасрэдны ўдзел у палітычным жыцці. На практыцы ж роля гэтых арыентыраў вельмі адносная: нават хадэцкія партыі з вялікай доляй католікаў нясхільны ўспрымаць пастулаты СНЦ як абавязковы пункт аднясення і фармуюць свае праграмы ў значнай ступені незалежна ад гэтага навучання. Згаданы вышэй Рэйманд Грэйвэл, хоць падчас свайго быцця дэпутатам канадскага парламента заставаўся дзейным святаром, у некаторых справах (напр. пытанне абортаў) вельмі аддаляўся ад арыентыраў СНЦ. 

Каталіцкае сацыяльнае навучанне, у адрозненне ад СНЦ, – гэта тое, што культывуецца ў акадэмічных і экспертных асяродках. Яно культывуеццца ў цеснай повязі з СНЦ, але мае больш «шукальніцкі» характар: з’яўляецца абшарам дэбатаў, узаемнай крытыкі і палемікі.  

Хоць СНЦ фармулюе шэраг «абавязковых» пастулатаў, то пры гэтым стрымліваецца перад прасоўваннем адной-адзінай грамадска-палітычнай або эканамічнай мадэлі (пар. Кампендый^[1], 424). Што праўда, у дакументах Настаўніцтва Царквы час ад часу з’яўляецца «негатыўны крытэр»: крытыка таталітарных тэндэнцый і парушэння асноўных грамадзянскіх правоў і свабодаў^[2], а гэта дае падставу для высновы, што з гледзішча Царквы як мінімум некаторыя мадэлі палітычнага жыцця з’яўляюцца непрымальнымі.

У сувязі з «адкрытай формулай» у падыходзе да палітычных або эканамічных мадэляў не знойдзем у афіцыйных палажэннях месцаў, дзе на іерархаў або мясцовыя епіскапаты накладаўся б абавязак выступаць супраць аўтарытарных рэжымаў, выпускаць палітвязняў або асуджаць эксплуататараў. Няма ў гэтым плане таксама афіцыйнай забароны – такога тыпу рэчы пакінуты на адказнасць мясцовых пастыраў або/і дыпламатычныя магчымасці Ватыкана. 

Правы чалавека ў СНЦ: вытокі і функцыі

Прыгледзьмася цяпер той складовай СНЦ/КНС, якімі ёсць правы чалавека. Словазлучэнне «правы чалавека» сёння асацыяюецца перадусім з эмансіпацыйнымі тэндэнцыямі ХХ і ХХІ стагоддзя, а праваабарончыя арганізацыі ў многіх краінах знаходзяцца ў напружаных, або нават варожых зносінах з царкоўнымі арганізацыямі. Гістарычна рэч беручы, аднак, ідэя правоў чалавека, як і шэраг іншых кампанентаў ліберальнай дэмакратыі, моцна ўкарэненая ў хрысціянскай традыцыі. Нямецкі філосаф Юрген Хабермас – інтэлектуал выразна секулярнага складу – аднойчы звярнуў увагу на тое, што «этычная тканка ліберальнай канстытуцыйнай дзяржавы саткана з ідэяў і канцэптаў, выпрацаваных стагоддзямі ў прасторы хрыстыянізму». Адным з такіх канцэптаў, падкрэслівае філосаф, стала ідэя богападобнасці чалавека, якая была autoперакладзена» ў ідэю чалавечай годнасці, якой належыцца безумоўная павага»^[3].

Паміж біблійнай ідэяй богападобнасці і сучасным паняццем правоў чалавека ёсць яшчэ доўгая традыцыя «натуральнага права», якая была напоўніцу развіта ў межах філасофскай сістэмы Фамы Аквінскага (XIII ст.). Не ўваходзячы ў дэталі канцэпцыі натуральнага права, звернем увагу на два моманты, якія маюць вялікае значэнне ў кантэксце эвалюцыі ідэі правоў чалавека: натуральнае права – гэта тое, што характарызуецца паўсюднасцю і нязменнасцю. Дзякуючы такой пастаноўцы справы ў еўрапейскай думцы моцна ўкаранілася перакананне, што існуе нейкі набор правоў, які выключаны з-пад юрысдыкцыі якой-кольвечы вонкавай улады: караля, князя, імператара, памешчыка або царкоўнага іерарха. Можна было спрачацца наконт таго, якія канкрэтна правы павінны быць прызнаны «натуральнымі», але сама ідэя існавання «недатыкальнай»  сферы індывіда або мікрасупольнасцяў ўяўляла сабой важную перадумову для дыскурсу правоў чалавека. Зрэшты, у палажэннях СНЦ традыцыйная атрыбутыка натуральнага права наўпрост перанесена ў вымярэнне правоў чалавека: 

Сапраўдная крыніца правоў чалавека знаходзіцца не ў волі людзей, не ў дзяржаве, не ў грамадскіх уладах, а ў самім чалавеку і ў Богу, яго Стварыцелі. Гэтыя правы — «усеагульныя, непарушныя і неад’емныя» (Кампендый, 153).

У  некаторых дакументах канцэпт правоў чалавека (і правоў грамадзян) выкарыстоўваецца для крытыкі аўтарытарных сістэмаў. У энцыкліцы  Redemptor hominis, які быў першым такога рангу пасланнем Яна Паўла ІІ (1979 год) можам прачытаць наступнае:

Царква яскрава сфармулявала сваю пазіцыю адносна тых сістэмаў, якія, пад прэтэкстам абароны «вышэйшага дабра», якім ёсць дабро дзяржавы, абмяжоўваюць правы грамадзян, пазбаўляюць іх тых неад’емных правоў, якія больш-менш у палове нашага стагоддзя былі сфармуляваны на міжнародным форуме (RH 17).

Нібы апярэджваючы контраргумент многіх аўтакратаў, што, маўляў, абмежаванне правоў чалавека бывае неабходным для захавання міру і згоды, папа ў тым жа месцы зазначае:

Мір у канчатковым плане зводзіцца да шанавання непарушных правоў чалавека (…), вайна ж нараджаецца ў выніку іх парушэння і суправаджаецца яшчэ большым парушэннем гэтых правоў (RH, 17). 

Гэта, канешне ж, не адзінае месца ў СНЦ, дзе выкарыстоўваецца канцэпт правоў чалавека, але тут было важна праілюстраваць, у якіх кантэкстах ён выкарыстоўваецца і якія функцыі выконвае: аналагічна як у секулярных дыскурсах, апеляванне да правоў чалавека адбываецца ў кантэксце крытыкі таталітарных трэндаў. У некаторых іншых кантэкстах часцей выкарыстоўвае больш традыцыйны канцэпт – натуральнага права. Напрыклад, у энцыкліцы  Veritatis splendor (1993) ідэя натуральнага права выкарыстоўваецца як процівага для тэндэнцыі да «абсалютызацыі чалавечай свабоды», што можна прачытваць як палеміку з некаторымі формамі секулярнага дыскурсу правоў чалавека.

Правы чалавека: якія канкрэтна?

Ці ў межах СНЦ ёсць якісь пералік правоў чалавека, аналагічны да таго пераліку, які месціцца ва Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека (УДПЧ)? Перадусім варта адзначыць, што Ватыкан, хоць не з’яўляецца падпісантам УДПЧ (бо фармальна не з’яўляецца чальцом ААН), ацэньвае яе адназначна станоўча і ўспрымае як важны пункт аднясення ў сваім навучанні (гл. Кампендый, 152). Інакш справа выглядае з Рэзалюцыяй аб сексуальнай арыентацыі і гендэрнай прыналежнасці, якую ў 2008 годзе Аргентына вынесла на абмеркаванне Генеральнай Асамблеі. Пастаянны назіральнік Святога Пасада ў ААН крытычна паставіўся да рэзалюцыі, хоць пры гэтым прызнаў неабходнасць дэкрыміналізацыі гомасексуальных зносінаў ва ўсім свеце.

У дакументах СНЦ можна, аднак, знайсці і «свае» пералікі правоў чалавека. У Кампендыі, дзе правам чалавека прысвечаны асобны раздзел (IV часткі 1), экспліцытна згадваюцца шэсць правоў у якасці базавых: 

• — права на жыццё, якое ўключае права дзіцяці развівацца ў мацярынскім улонні з моманту зачацця; 
• — права жыць у поўнай сям’і і ў маральным асяроддзі, якое садзейнічае развіццю асобы; 
• — права на інтэлектуальнае развіццё і на свабоду ў пошуках і пазнанні праўды; 
• — права на ўдзел у працы па выкарыстанні зямных рэсурсаў і на здабыванне гэтай працай сродкаў на жыццё для сябе і сваіх блізкіх;
• — права свабодна ствараць сям’ю, прымаць і выхоўваць дзяцей, адказна распараджаючыся сваёй сэксуальнасцю;
• — права на свабоднае вызнаванне сваёй веры (Кампендый, 155; пар. Centesimus annus 47). 

Што тычыцца правоў LGBT+, якія цягам апошніх дзесяцігоддзяў сталі штандаровымі для секулярнага дыскурсу правоў чалавека, то пазіцыю Кампендыюма можна коратка сфармуляваць так: Асобу шануем, да схільнасцяў ставімся з разуменнем, зносіны не адабраем. Дзве наступныя цытаты служаць ілюстрацыяй такога падыходу:

• — «Годнасць чалавека з гомасексуальнай арыентацыяй неабходна ў поўнай меры шанаваць» (Катэхізіс 2357-2359, Кампендый 228).
• — «…такога чалавека трэба заахвочваць трымацца Божага намеру з асаблівым імкненнем жыць у чыстасці» (Катэхізіс, 2359, Кампендый 228).

Дзеля больш поўнай карціны таго, якія канкрэтна правы з’яўляюцца прыярытэтнымі для СНЦ, варта звярнуць таксама ўвагу на тыя месцы, дзе гаворка ідзе аб «процідзеянні дыскрымінацыі». У Кампендыі выразна згадваюцца наступныя формы дыскрымінацыі (якія трэба прадухільняць або якім трэба процідзейнічаць): 

• — у дачыненні да шматдзетных сем’яў (237);
• — да жанчын у публічнай прасторы і на рынку працы (295);
• — да эмігрантаў (298);
• — да рэлігійных меншасцяў (423);
• — да габрэяў (536);
• — з-за расы, полу, нацыянальнасці, рэлігіі і сацыяльнага становішча» (пар. 433 і 557).

Як бачым, у шэрагу месцаў СНЦ перагукаецца з секулярным дыскурсам правоў чалавека (у прыватнасці, у справе правоў жанчын або эмігрантаў). Не знойдзем, аднак, у дакументах СНЦ паняцця гендэру або гендэрнай ідэнтычнасці і звязаных з ім набору правоў, якія пастулююцца секулярнымі праваабарочнымі рухамі. 

У час пантыфікату Францішка раз-пораз даюць аб сабе знаць спробы пераасэнсавання пытання гомасексуальнасці. Найбольш значным крокам у гэтым плане з’яўляецца дактрынальная дэкларацыя Fiducia supplicans, якую ў снежні 2023 года выдала Дыкастэрыя веравучэння з адабрэннем папы. Гэты дакумент адкрывае магчымасць благаслаўленняў гомасексуальным парам, пры ўмове, што такія благаслаўленні не будуць мець літургічнага характару. У святле гэтай дэкларацыі прадстаўленую вышэй падагульняльную формулу можна мадыфікаваць наступным чынам: Асобу шануем, да схільнасцяў ставімся з разуменнем, да зносінаў таксама ставімся з разуменнем.

Зусім іншы падыход папы Францішка да гендэрнай ідэнтычнасці. 1 сакавіка 2024 года, звяртаючыся да ўдзельнікаў міжнароднага сімпозіюма «Мужчына-жанчына: вобраз Бога», папа назваў гендэрную ідэалогію «найбрыдчэйшай небяспекай» нашага часу, бо яна нівеліруе ўсе міжчалавечыя адрозненні^[4]. Папа ўспрымае тэзу пра гендэрную ідэнтычнасць як праяву крайняга канструктывізму, якая палягае ў адмаўленні біялагічных фактаў. У аснове гэтага адмаўлення, на яго думку, ляжыць імкненне «сцерці [палавыя] адрозненні». 

* * *

Падагульняючы, яшчэ раз нагадаем, што сацыяльнае навучанне ў цяперашні час з’яўляецца адной з трох формаў уздзеяння Царквы на грамадска-палітычную сферу (поруч з дыпламатыяй і ўдзелам свецкіх вернікаў у палітычным жыцці). У рамках СНЦ суіснуюць два «дыскурсы правоў»: дыскурс натуральнага права і дыскурс правоў чалавека. Першы часцей з’яўляецца ў кантэксце палемікі з некаторымі трэндамі ў заходняй культуры, другі – у кантэксце крытыкі таталітарных тэндэнцый.

Паміж секулярным і каталіцкім дыскурсамі правоў чалавека ёсць шэраг супадзеянняў: адстойванне права на жыццё кожнага чалавека, правы жанчын, асабліва на рынку працы і ў публічнай дзейнасці, правы эмігрантаў і інш. Адрозніваецца, аднак стаўленне да правоў сексуальных меншасцяў і гендэрнай ідэнтычнасці. У гэтым плане Настаўніцтва Царквы схільнае акцэнтаваць неабходнасць абароны чалавечай годнасці гомасексуальных асобаў, але без адабрэння гомасексуальных зносінаў (хоць у часы пантыфікату Францішка назіраецца трэнд у напрамку пераасэнсавання стаўлення да такога тыпу зносінаў). Пастулат павагі да годнасці тычыцца таксама трансгендэрных асобаў, але ў дачыненні да тэорыі гендэрнай ідэнтычнасці Каталіцкая царква застаецца вельмі крытычнай. 

Апублікавана ў рамках праекту Амбасады Каралеўства Нідэрланды ў Варшаве пры падтрымцы Netherlands Fund for Regional Partnerships/Human Rights Fund.

---

^[1] Беларускае выданне: Папская Камісія Iustitia et Pax. Кампендый сацыяльнага вучэння Касцёла, Мінск: Pro Christo 2011.

^[2] Напр. вакольнікі (энцыклікі): Пія ХІ Non abbiamo bisogno (1931), у якой крытыкуецца італьянскі фашызм; Mit brennender Sorge (1937), у якой крытыкуецца нацызм, Divini Redemptoris (1937), у якой крытыкуецца камунізм; Яна Паўла ІІ Centesimus annus (1991), у якой крытыкуюцца розныя формы таталітарызму, асабліва камуністычнага.

^[3] Юрген Хабермас. Йозеф Ратцингер (Бенедикт XVI). Диалектика секуляризации. О разуме и религии. Пер. ВадимВитковский. – Москва 2006. С. 67-68.

^[4] Pope Francis: Gender ideology is the ugliest danger of our time. Vatican News, 01.03.2024, https://www.vaticannews.va/en/pope/news/2024-03/pope-francis-gender-ideology-is-the-ugliest-danger-of-our-time.html (доступ 21.05.2024).